ص:2

ستارگان حرم

دفتر بیست و نهم

جمعی از نویسندگان

ص:3

ص:4

ص:5

فهرست مطالب

سخن ما17

آیت اللّه العظمی محمدتقی بهجت

«فقیه صالح»

کودکی و تولد21

تحصیلات21

هجرت به نجف22

بازگشت به ایران24

هجرت به قم24

تدریس25

آثار26

مرجعیت26

عارف روشن ضمیر27

زهد و سادهزیستی28

زیارت و توسل28

پشتیبانی از انقلاب اسلامی28

پندهای آسمانی29

نمازهای خاشعانه30

سخنان زیبا دربارۀ زیارت31

کوچ33

آیت اللّه علی مشکینی

«معلم اخلاق»

زادگاه35

تولد و کودکی35

ص:6

تحصیلات و اساتید37

خواب معجزهآسا38

تدریس39

اسوۀ اخلاق42

مبارزات سیاسی42

تبعیدهای مشقت بار43

مبارزه در تبعید44

مقابله با انحرافات46

مدافع ولایت46

خدمات فرهنگی - اجتماعی47

آثار47

مسئولیتها 48

حامی ولایت فقیه49

آیت الله مشکینی از نگاه دیگران49

رحلت51

آیت اللّه قوام الدین وشنوه ای

«ستاره تابان»

مقدمه53

تولد54

هجرت به نجف اشرف55

بازگشت به حوزۀ علمیۀ قم55

استادان قمی55

مراتب علمی56

ویژگیها57

خدمات اجتماعی58

میزبان مراجع58

عرصۀ سیاست59

امر به معروف و نهی از منکر59

تألیفات60

آثار خطی61

فرزندان62

درگذشت62

آیت اللّه حاج میرزا احمد دشتی نجفی

«درّ مکنون»

مقدمه63

ص:7

زادگاه64

ورود اسلام65

قیام علیه استعمار و استثمار67

اجداد و خاندان67

زادگاه68

نسب69

سوابق مبارزاتی ملا حسن گنخکی دشتی69

فرزندان71

تحصیلات71

اساتید72

اساتید بومی72

اساتید نجف72

مشاهیر شاگردان73

همدورهها73

اجازات74

شاگردان74

اجازات صادره75

بازگشت به ایران75

فعالیتهای اجتماعی76

از منظر اندیشمندان76

1. آیت الله صافی گلپایگانی76

2. آیت اللّه خویی78

3. آیت اللّه حاج شیخ مجتبی لنکرانی78

4. حجتالاسلام والمسلمین حاج سید جواد گلپایگانی78

5. آیت اللّه حاج شیخ علی اکبر برهان79

6. آقای مرهونی80

7. آیت اللّه نمازی امام جمعه کاشان80

حمایت از انقلاب و امام رحمة الله81

دفاع از امام خمینی رحمة الله81

ارتباط با امام خمینی رحمة الله81

آثار82

سجایای اخلاقی82

عشق به اهل بیت علیهم السلام82

نماز پرجاذبه83

راز و نیاز83

رضا و تسلیم83

زهد مجسّم84

تواضع85

دقت در مصرف وجوهات85

شهرت گریزی86

احترام به سادات86

ص:8

وفات87

پیامهای تسلیت88

در رثای آفتاب89

پایان90

آیت اللّه شیخ ابوتراب آل آقا

«تندیس تواضع»

مقدمه91

طلوع ستاره92

خاندان آل آقا92

همسر93

فرزندان93

شیخ مفید رحمة الله93

علت نام گذاری به آل آقا94

آیت اللّه آقا محمدعلی کرمانشاهی95

تحصیلات95

هجرت اول95

هجرت دوم96

اساتید96

رجعت97

رفع شبهات97

تألیفات98

پیرو امام خمینی رحمة الله99

از منظر دیگران99

ارتباط با جوانان100

پرواز ملکوتی101

تشییع و مراسم102

محمد واعظ تهرانی

«صدای مشروطه»

مقدمه103

تولد و خاندان104

واعظ مشروطه106

دستگیری109

پس از مشروطه113

جمهوری رضاخانی114

ص:9

آثار115

وفات118

آیت اللّه سید میر حسین شریفی

«تندیس اخلاص»

تولد119

تحصیلات120

بازگشت به وطن123

تبلیغ124

تدریس127

تأسیس حوزه علمیه128

ویژگیهای اخلاقی130

فرزندان136

رحلت136

آیت اللّه محمدتقی صدیقین اصفهانی

«عالم صادق»

خاندان صدیقین137

تولد و تحصیلات138

تدریس141

ادارۀ حوزه علمیۀ خرم آباد141

بازگشت به قم142

آثار142

از نگاه دیگران143

حجت الاسلام شیخ محمد شریف رازی143

ناصرالدین انصاری قمی143

فعالیتهای سیاسی143

1. نامه سرگشاده به نخست وزیر144

2. اعلامیه دربارۀ تبعید امام خمینی به نجف145

شاگردان146

وقف146

وفات146

ص:10

آیت اللّه شیخ محسن غروی قوچانی

«مجاهد بصیر»

خانواده و ولادت147

حضور در نجف اشرف148

اساتید سطح و خارج149

اساتید خارج فقه و اصول149

ویژگیهای 150

حضور در لبنان152

بازگشت به ایران153

ایّام نقاهت155

خانواده و فرزندان156

آیت اللّه ابوالقاسم غروی تبریزی

«از تبار صالحان»

خاندان157

ولادت و تحصیلات158

تدریس158

آثار159

از نگاه دیگران160

فعالیتهای سیاسی161

رحلت162

آیت اللّه غلامرضا رضوانی خمینی

«امین ولایت»

تولد163

تحصیلات164

استادان164

تدریس و تألیف165

سیاست165

وصیّ امام خمینی166

امام جماعت مسجد سید عزیزالله168

شورای نگهبان168

پشتیبان ولایت فقیه170

ص:11

رحلت170

آیت اللّه سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی

«اسوۀ فضیلت»

مقدمه171

تولد و کودکی172

تحصیل در تهران173

هجرت به قم174

تدریس176

مشایخ اجازۀ نقل حدیث178

موفقیتها179

طهارت روحی و صفای باطنی180

تسلیم رضای الهی181

عشق و ارادت به اهل بیت علیهم السلام182

استخارههای قرآنی183

ویژگیها184

گوهرهای ناب184

فعالیتهای سیاسی185

آثار187

از نگاه بزرگان188

آیت اللّه صافی گلپایگانی:188

آیت اللّه مکارم شیرازی:188

آیت اللّه جوادی آملی:189

بازماندگان189

رحلت190

آیت الله محمد ابراهیم انصاری اراکی

«پدر شهید»

تولد191

خانواده191

حیات علمی192

هجرت به قم192

تشرف به نجف اشرف192

بازگشت به قم193

مهاجرت به لبنان194

مهاجرت به سوریه194

تشرف به کربلا و نجف194

ص:12

ویژگیهای اخلاقی195

علاقه به اهل بیت علیهم السلام195

تواضع195

زهد196

شجاعت196

علاقه به اساتید197

تألیفات198

آثار خطی198

زندگینامه شهید محسن انصاری198

شهید محمدعلی انصاری200

حجت الاسلام شهید علی اوسطی

«قهرمان نستوه»

زندگینامه203

ولادت204

تحصیل204

عرصه طاغوت ستیزی206

رَمی جمره207

در آرزوی گمنامی211

برخی ویژگی ها212

رفتار در منزل212

عاشق شهادت214

تقوا و تعبد214

دستگیری از فرودستان215

تواضع216

نظم216

دوستان شهید216

فرزندان217

شهادت218

آخرین وداع219

آیت اللّه سید محمّدتقی علوی طباطبایی بروجردی

«ثقة الاسلام»

تولّد و تحصیلات221

علت لقب های ایشان222

1. لقب «علوی»222

ص:13

2. لقب «طباطبایی»222

3. علت لقب «ثقه الاسلام»224

4. علت لقب «بروجردی»225

شجرهنامه225

تحصیلات227

استادان228

تدریس228

ورود به مجلس228

از نگاه دیگران229

اخلاق و ادب229

رحلت232

آیت اللّه سید ابوالحسن جوادی زاویه (خلخالی)

«ستاره فقاهت»

اساتید233

ولادت233

خاندان و نسب234

تحصیل مقدماتی237

هجرت به زنجان238

هجرت به قم239

شوق به تدریس و تحقیق240

روش تدریس و تبلیغ240

ازدواج و تشکیل خانواده242

آثار و مکتوبات242

فرزندان244

فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی245

حکومت اسلامی، انقلاب و رهبری246

حضور در جبهه و پشتیبانی از آن248

حل اختلافات مردم و رسیدگی به نیازمندان و کارهای عمرانی و عام المنفعه248

ویژگیهای اخلاقی و روحی249

عروج ملکوتی250

آیت اللّه سید عباس کاشانی

«مجاهد خالص»

جدّ پدری253

خاندان کاشانی255

نیاکان مادری256

ص:14

پدر257

تولد258

دانشاندوزی258

جرعه نوش چشمۀ عرفان260

دوستان صمیمی262

گسترۀ آگاهی ها264

ویژگی های اخلاقی265

ازدواج269

آثار269

اخراج از عراق272

صبر ایّوب وار273

رحلت274

آیت اللّه سید محمّد حائری موسوی گلپایگانی

«عالم فاضل»

نیاکانی از نسل نوریان277

جدّ (سیدعباس موسوی)279

پدر (سید هدآیت اللّه حائری)280

تحصیلات281

ارشاد و تبلیغ اسلام282

شاگردان283

فرزندان285

رحلت286

آیت اللّه احمد آل آقا

«فقیه پارسا»

مقدمه287

تولد288

نسب شناسی آل آقا288

ویژگی های اخلاقی290

رحلت290

ص:15

مؤیدالدین محمّد قمی

«دولتمرد شیعه»

نسب291

فرزانگی و فروزندگی293

در وصف مورخّان و شرح حال نگاران294

کارگزاری با کفایت296

عبور از راهروهای تردید299

اقدامات عمرانی و خدماتی در کاظمین302

برکناری از وزارت و درگذشت307

آیت اللّه میرزا جواد تبریزی

«مجتهد ساده زیست»

تولد309

تحصیلات309

استادان313

حوزه علمیه تبریز313

حوزه علمیه قم313

حوزه علمیه نجف320

تدریس323

تألیفات324

فقه324

اصول325

کلام و عقاید325

رجال325

اخلاق326

خدمات فرهنگی و اجتماعی326

ویژگی های اخلاقی326

تهجّد و شبزندهداری326

ساده زیستی326

استفاده از فرصتها و پشتکار327

رسیدگی به مستمندان327

اخلاص327

ارادت به اهل بیت علیهم السلام327

وفات328

ص:16

آیت اللّه علی پهلوانی تهرانی (سعادت پرور)

«عالم عارف»

از تبار قهرمانی نام آور329

خانواده330

تولد332

تغییر نام خانوادگی332

تحصیلات مقدماتی333

در محضرشیخ محمد حسین زاهد334

ملاقات با عالمی خود ساخته336

خوش چین محضری پرفیض338

هجرتی با برکت339

بهرههای عرفانی341

جوانه های جاوید343

رمز موفقیت347

شیوههای آموزشی و تربیتی348

سفارش ها351

شاگردان352

آثار357

ویژگیهای اخلاقی360

کسالت و کوچ ابدی367

شناسنامه ستارگان حرم371

ص:17

ص:18

البَرِّ و الْبَحْرِ (1)؛ مثل علما در زمین، مثل ستارگان آسمانی است، همان گونه که در ظلمات و تاریکی های شب، ستارگان، در زمین و دریا وسیله ای برای راهیابی و هدایت است.

وجود علما در جامعه، مایۀ هدایت و رهایی مردم از فقر معنوی و نادانی است.

یاد اولیاء الهی منزلگه بارش رحمت خداوندی است. نام و یاد عالمان ربّانی خدمتی، به فرهنگ و دانش بشری و احترام به قلّه های رفیع ایمان و معنویت است. تکریم و بزرگداشت پاسداران مکتب وحی، یعنی تمجید از روش و منش پیامبران و اولیای دین، حرمت نهادن به تفکر دینی و خضوع در برابر اندیشۀ الهی ایشان. تاریخ بشری گواه صادقی است بر نقش ارزنده و تأثیرگزار شخصیت های بزرگ فکری، علمی و مذهبی در تغییر ساختار اجتماعی انسان ها.

در فراز و فرود اعصار، فرهیختگان دین آشنا، همواره حاملان راستین امانت الهی و تعالیم سعادت آفرین مکتب علوی بوده اند. هدایتگری، تبیین جایگاه انسان در مناسبات جهان هستی، تبلیغ آموزه های بلند که فلاح و سعادت بشر در آن است و ارتقای کرامت و شأنیت انسان، همواره در مشی و منش مفاخر دینی به چشم می خورد. شاید مهمترین جلوۀ ممتاز برجستگان و دانشمندان از سایر اقشار و طبقات مردم، ظرفیت بالای روحی و فکری آنان است.

در مکتب اسلام دانش، احترام خاص و ویژه ای دارد؛ زیرا از علما که راهنمایان و هدایتگران اندیشه مردم اند، بهترین تمجید ها، تجلیل ها و تکریم ها، شده است. این تمجید و تکریم ها بی حکمت نیست؛ زیرا بیشترین گرفتاری جوامع بشری، ریشه در جهل، کفر، بی دینی و ظلم دارد و انسان بدون رهایی از چنین فتنه ها و بلاهای این چنین، به سعادت نمی رسد.

آنچه مایه سلامت، سعادت و خوشبختی انسان است، در دو کلمۀ «ایمان» و «علم» خلاصه می شود و این همان چیزی است که در وجود عالمان دینی متبلور است.

ص:19

گرامی داشت افراد موفق، در حقیقت معرفی مکارم اخلاقی، همّت بلندشان، تحمل سختی ها، تلخی ها و ناملایمات از طرف آنان در راه کسب دانش است. نیز خدمت به جامعه، نشر علوم الهی، پاسداری از حریم ولایت در عصر غیبت کبری و ... با جاودانگی و زنده نگاه داشتن فکر، سیره و منش آنها صورت می پذیرد.

مجموعۀ حاضر (ستارگان حرم) از ابتدا به توصیه و امر مقام معظم رهبری (مد ظله) در سال 1374 ﻫ.ش. در سفرشان به قم به تولیت محترم وقت فرمودند: شایسته است زندگینامۀ بزرگان (علماء و راویان و محدثان) آرمیده در جوار ملکوتی حضرت فاطمه معصومه علیها السلام تدوین گردد. در ادامۀ این حرکت، به شکرانۀ الهی تا پایان سال 1392 ﻫ.ش. تعداد 28 جلد آن به زیور طبع آراسته شد.

کار تدوین این مجموعه ارزشمند با توفیق خدای سبحان و عنایات خاصه کریمۀ اهل بیت علیهم السلام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و تشویق و حمایت بی شائبه و خالصانۀ تولیت محترم آستان مقدس حضرت آیت الله سید محمد سعیدی (دامت برکاته) و حجت الاسلام والمسلمین دکتر احمد عابدی، رییس پژوهشکده و معاون ایشان حجت الاسلام والمسلین علی اشرف عبدی و سایر دست اندرکاران، جلد 29 از این مجموعه به پیشگاه علم و دانش تقدیم شده است.

چند نکته:

1. در این آثار، شرح حال ستارگان فروزانی که در قم مدفون شده اند، آورده شده است.

2. راویان مکتب اهل بیت علیهم السلام که حلقه های وصل بین امت و امامان معصوم بوده و در قم دفن شده اند، شرح حالشان آمده است.

3. به لحاظ پاره ای از ملاحظات، از ذکر القاب شخصیت ها خودداری شده است.

4. مقالات، به ترتیب وصول، مورد بررسی و کارشناسی قرار گرفته است.

5. احکام و اجازات و مطالب متنوعی که در مورد بسیاری از علما پس از چاپ به دست ما رسیده در چاپ های بعدی منظور می شود.

در پایان از همۀ عزیزانی که به نوعی در شکل گیری و انجام امور ستارگان حرم دخیل بوده و ما را یاری داده اند؛ به ویژه از جناب آیت الله دکتر احمد عابدی و اعضای محترم

ص:20

شورای ستارگان حرم، حجج اسلام: عبدالرحیم اباذری میانجی، ارزیاب و عضو شورای ستارگان حرم، محمد جواد مروجی طبسی و همچنین جناب آقای محسن زند صفحه آرایی این مجموعه قدردانی و برای همۀ آقایان از درگاه الهی توفیق و سلامت مسئلت می کنیم.

خوانندگان گرامی می توانند برای معرفی ستارگان بیشتر، همکاری در نگارش زندگینامه ها، معرفی منابع پژوهشی، ارائه نظرات اصلاحی و تکمیلی و ارسال اسناد و تصاویر و هرگونه همکاری در تدوین و توزیع با (قم - صندوق پستی 383-37185 تلفن: 7119196 ) مکاتبه کنند و یا به نشانی قم: خیابان انقلاب، مجتمع ادارات آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام - طبقه دوم - دفتر ستارگان حرم مراجعه نمایند.

والحمدالله رب العالمین

دبیر شورای ستارگان حرم

سید محمد سجادی نژاد دامغانی

ص:21

آیت اللّه العظمی محمدتقی بهجت «فقیه صالح»

اشاره

«فقیه صالح» (1)

کودکی و تولد

آیت الله العظمی حاج شیخ محمدتقی بهجت فومنی گیلانی از استوانه های کم نظیر علم و عرفان و از مراجع بزرگوار تقلید در حوزه های علمیّه و جهان شیعه به شمار می رود. این فقیه نامدار و عارف ربّانی در سال 1334 ق در خانواده ای متدیّن و دوستدار خاندان عصمت و طهارت در شهرستان فومن به دنیا آمد. وی در 16 ماهگی مادر پاکدامن و مهربان خویش را از دست داد و پدر بزرگوارش، کربلایی محمود از مردان نیک فومن بود.

آیت الله العظمی بهجت احکام شرعی و عقاید اسلامی را در کودکی از پدر آموخت.

تحصیلات

آیت الله العظمی بهجت، خواندن و نوشتن و دروس مقدماتی را در زادگاهش فرا گرفت

ص:22

و پیش از آن که به سن تکلیف برسد، در سال 1348 ق. جهت سیراب شدن از سرچشمه های زلال علم و عرفان، رهسپار عتبات عالیات گردید و در کربلا اقامت گزید. خودش در این باره می گوید: «بیش از یک سال از اقامتم در کربلا نگذشته بود که مکلف شدم.» وی چهار سال در حوزۀ علمیۀ کربلا به فراگیری علوم اسلامی و تهذیب نفس پرداخت.

یکی از استادان آیت الله بهجت در حوزه علمیه کربلا، آیت الله حاج شیخ جعفر فومنی حائری (1303-1357 ق) بود که با او نسبت خویشاوندی داشت و از مدرسان و علمای بلندآوازه حوزه علمیه کربلا به شمار می آمد. آیت الله بهجت دربارۀ حالات معنوی و کرامات استادش می گوید:

مرحوم شیخ جعفر رحمة الله از جمله معدود افرادی بودند که گاهی بعضی از حقایق نهانی و اسرار باطنی از ایشان ظهور پیدا می کرد و معلوم بود چیزهایی می دانستند که در آن عهد، بسیاری از مدعیان، از آن بی خبر بودند. به خاطر دارم آخرین باری که ایشان را ملاقات کردم در کمال صحت و سلامت و بدون هیچ عارضه ای، خبر فوت خودشان را به من دادند و یک هفته بعد، از این نشئۀ دنیا رخت بربستند.

بالاتر از هر چیز دیگر که باید به عنوان یک اصل مهم در زندگی آن عالم ربانی از آن یاد کرد، خصوصیات اخلاقی ایشان است. در این زمینه بدون این که ریاضتی را متحمل شده باشد، در مرتبه ای قرار داشت که ما با سال ها ریاضت نمی توانستیم به آن برسیم. در توصیف اخلاقیات ایشان باید گفت پس از یک عمر زندگانی با آن حیثیت و آوازه، در تمام کربلا دو نفر مخالف نداشت. در کربلا با حضور پدرم، عمامه را پیچید و بنده را معمم کرد. (1)

ص:23

سطح را نزد آیت الله سید محمود شاهرودی، آیت الله سید ابوالقاسم خویی، آیت الله سید هادی میلانی و آیت الله شیخ مرتضی طالقانی فرا گرفت.

آیت الله بهجت سطوح عالی، خارج فقه و اصول، کلام، فلسفه، عرفان، رجال، حدیث و... را نزد عالمان کم-نظیر حوزۀ علمیۀ نجف اشرف به پایان رساند. شماری از استادان وی در حوزه علمیه نجف عبارت اند از:

1. آیت الله مرتضی طالقانی (متوفای 1364 ق.)؛

2. آیت الله سیّد ابوالحسن اصفهانی (متوفای 1365 ق.)؛

3. آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی (متوفای 1361 ق.)؛

4. آیت الله میرزا محمدحسین نائینی (متوفای 1355 ق.)؛

5. آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (متوفای 1361 ق.)؛

6. آیت الله شیخ محمدکاظم شیرازی (متوفای 1367 ق.)؛

7. آیت الله سیّد حسین بادکوبه ای (متوفای 1358 ق.)؛

8. آیت الله سیّد علی آقای قاضی طباطبایی (متوفای 1366 ق.). (1)

آیت الله العظمی بهجت در 18 سالگی در درس عرفان آیت الله قاضی طباطبایی شرکت کرد و در عنفوان جوانی، چنان مراحل عالی عرفانی و معنوی را گذراند که با لطف استاد و غبطه دیگران روبه رو شد.

آیت الله مصباح یزدی در این باره می گوید:

حضرت آیت الله العظمی بهجت از مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی مستقیماً در جهت اخلاقی و معنوی بهره برده و سال ها شاگردی ایشان را کرده بودند. آیت الله قاضی از کسانی بودند که مُمَحَّض در تربیت افراد از جهات معنوی و عرفانی بودند. عدّه زیادی از بزرگان و مراجع در جنبه های اخلاقی و عرفانی از وجود آقای قاضی بهره برده بودند. (2)

ص:24

ص:25

آیت الله مصباح یزدی نیز می گوید:

آیت الله بهجت از همان زمانی که مرحوم آیت الله العظمی بروجردی در قم درس را شروع کرده بودند، از شاگردان برجسته و از مستشکلین معروف و مبرز درس ایشان بود. معمولاً استادانی که درس خارج می گویند در میان شاگردانشان، دو سه نفر هستند که ضمن این که بیش از همه، مطالب را ضبط می-کنند احیاناً اشکالاتی به نظرشان می رسد که مطرح و پی گیری می کنند تا مسائل کاملاً حل شود. اینان از دیگران دقیق ترند و اشکالاتشان علمی تر و نیاز به غور و بررسی بیشتری دارد و ایشان در آن زمان چنین موقعیتی را در درس مرحوم آیت الله بروجردی داشتند. (1)

ص:26

11. محمد ایمانی لاهیجی؛

12. محمدحسن احمدی یزدی؛

13. محمدحسین احمدی یزدی؛

14. سید رضا خسروشاهی؛

ص:27

ص:28

ص:29

بود. آیت الله العظمی بهجت هر روز به منزل امام خمینی می رفت و مدتی آن جا می ایستاد. به ایشان گفتند: شایسته نیست شما این جا بایستید، تشریف بیاورید داخل اتاق بنشینید. ایشان در جواب فرمود:

من بر خود واجب می دانم که جهت تعظیم این شخصیّت ارزنده به این جا آمده و دقایقی بایستم و سپس بازگردم.

امام خمینی، مقام معظم رهبری و مسئولان نظام اسلامی با وی در ارتباط بودند. (1)

ص:30

8 . اگر بشر، آن مقداری که به جسمش اهمیت می داد به روحش اهمیت می داد، دیگر هیچ غم و غصه ای نداشت.

9. به واجبات عمل کنید تا کم کم به مطالب بالاتر برسید.

10. علاج کار ما، اصلاح نفس است.

11. دنیا، یک مسافرخانه بزرگ است. اصلاً قرار نیست کسی در این مسافرخانه بماند.

12. در کارها به یکدیگر نگاه نکنید، به دفتر شرع مقدس نگاه کنید.

13. تا می توانید گناه نکنید. حق الناس را در همین دنیا محاسبه کنید.

14. قال الصادق علیه السلام و قال الباقر علیه السلام را دست کم نگیرید؛ هر چه هست همین هاست.

15. اگر انسان دریابد که خداوند متعال همیشه و در همه حال از هر زیبایی زیباتر است، هرگز از انس با او جدا نمی شود.

16. باید زبان را کنترل کنیم، در شبانه روز، یک ساعت یا کمتر صحبت کنیم.

17. دعای «عظم البلاء و برح الخفاء» را بخوانیم و از خدا بخواهیم امام زمان را برساند و با او باشیم. (1)

ص:31

ص:32

کنید و به حرم بروید و دوباره از حضرت اجازۀ ورود بخواهید. زیارت امام رضا علیه السلام بالاتر است، چون به زیارت امام حسین علیه السلام می روند؛ ولی فقط شیعیان اثنی عشری به زیارت حضرت امام رضا علیه السلام می آیند.

... ملتفت باشید! معتقد باشید!

شفا دادن الی ماشاءالله! یکی از معاودین عراقی غده ای داشت و می بایستی مورد عمل جراحی قرار می-گرفت. خطرناک بود. از آقا خواست او را شفا بدهد. شب در خواب، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام را دید که فرمودند: «غده خوب می شود، احتیاج به عمل ندارد.»

همۀ زیارت نامه ها مورد تأیید هستند. زیارت جامعه کبیره را بخوانید. زیارت امین الله مهم است. قلبِ شما بخواند. با زبان قلبِ خود بخوانید. لازم نیست حوایج خودمان را در محضر امام علیه السلام بشمریم، حضرت علیه السلام می دانند. مبالغه در دعاها نکنید. زیارت، قلبی باشد. امام رضا علیه السلام به کسی فرمودند: «از بعضی گریه ها ناراحت هستم!»

یکی از بزرگان می گفت: من به دو چیز امیدوارم: اولاً: قرآن را با کسالت نخوانده ام. بعضی قرآن را آن چنان می خوانند که گویی شاهنامه می خوانند. قرآن کریم؛ موجودی شبیه عترت است. ثانیاً: در مجلس عزاداری حضرت سیدالشهداء علیه السلام گریه کرده ام.

حضرت آیت الله العظمی بروجردی به درد چشم مبتلا شدند، فرمودند: در روز عاشورا، مقداری از گِل پیشانی عزاداران امام حسین علیه السلام را در چشمان خود کردم، دیگر در عمرم به درد چشم مبتلا نشدم و از عینک هم استفاده نکردم!

پس از حادثه بمب گذاری در حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام، آن حضرت به خواب کسی آمدند. سؤال شد: «در آن زمان شما کجا بودید؟» فرمودند: «کربلا بودم.» این جمله دو معنا دارد: 1. معنای اول این که حضرت رضا علیه السلام آن روز به کربلا رفته بودند. 2. معنای دوم این که این حادثه در کربلا هم تکرار شده است. دشمنان به صحن امام حسین علیه السلام ریختند و ضریح را خراب کردند و آن جا آتش روشن کردند!

کسی وارد حرم حضرت رضا علیه السلام شد، متوجه شد سیدی نورانی در جلوی او مشغول خواندن زیارت-نامه است. به آن سید نزدیک شد و متوجه شد که ایشان اسامی معصومان علیهم السلام را یک یک با سلام ذکر می فرمایند؛ اما هنگامی که به نام مبارک امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیدند، سکوت کردند! متوجه شد که آن سید بزرگوار، خود مولایمان امام زمان سلام الله علیه و ارواحنا له الفداء است.

ص:33

زمانی در قم با رفقا به امامزاده ای در خارج از شهر رفتیم تا آب و هوایی بخوریم. یکی از دوستان خیلی خسته شد. از یکی از همراهان خواست که با توسل، وسیله ای را درخواست کند. در همان جا به امام زمان علیه السلام متوسل شد و از حضرت چنین خواست: «یا صاحب الزمان! وسیله ای بفرست تا سوار شویم!» همان جا وسیله ای فوراً حاضر شد و ما را سوار کردند و بردند!

در همین حرم حضرت رضا علیه السلام چه کراماتی مشاهده شده است. فردی در رؤیا دید که به حرم حضرت رضا علیه السلام مشرف شده است. او متوجه شد که گنبد حرم شکافته شد و حضرت عیسی علیه السلام و حضرت مریم علیها السلام از آن جا وارد حرم شدند. سپس تختی گذاشتند و آن دو بر آن نشستند و حضرت رضا علیه السلام را زیارت کردند. روز بعد، او در بیداری به حرم مشرف گردید. ناگهان متوجه شد حرم کاملاً خلوت است. حضرت عیسی علیه السلام و حضرت مریم علیه السلام از گنبد وارد حرم شدند و بر تختی نشستند و حضرت رضا علیه السلام را زیارت کردند. زیارت نامه می خواندند. همین زیارت نامۀ معمولی را می-خواندند! پس از خواندن زیارت نامه، از همان بالای گنبد برگشتند. دوباره، وضع عادی شد و قیل و قال شروع گردید. اکنون آیا حضرت رضا علیه السلام فوت کرده است؟

حرف آخر این که عمل کنیم به هر چه می دانیم. احتیاط کنیم بر آن چه خوب نمی دانیم. با عصای احتیاط حرکت کنیم. (1)

ص:34

پیکر پاکش روز سه شنبه 29/2/1388 با حضور انبوه مردم از مدرسۀ علمیۀ امام خمینی تا حرم مطهر حضرت فاطمه معصوم علیها السلام تشییع و پس از اقامۀ نماز به امامت آیت الله جوادی آملی، در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. تشییع جنازۀ میلیونی وی، بعد از تشییع جنازۀ امام خمینی رحمة الله، باشکوه ترین تشییع جهان در پنجاه ساله اخیر در قم بود. در پی درگذشت وی، مقام معظم رهبری و مراجع تقلید در ایران و 65 کشور جهان مجالس ترحیم متعددی برگزار کردند.

ص:35

آیت اللّه علی مشکینی «معلم اخلاق»

اشاره

آیت اللّه

علی مشکینی

«معلم اخلاق» (1)

زادگاه

شهرستان مشکین شهر از توابع استان اردبیل در دامنۀ سبلان قرار دارد، در این خطّۀ عالم خیز، ستارگان بافضیلتی در آسمان علم و اخلاق درخشیده اند. یکی از آنان آیت الله حاج میرزا علی مشکینی است که در این مقاله با گوشهای از ویژگیهای علمی، فرهنگی، سیاسی و خدمات گوناگون آن فقیه اخلاقی در ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام آشنا میشویم.

تولد و کودکی

حضرت آیت الله حاج میرزا علی مشکینی از محبوب ترین چهرههای معنوی و روحانی دوران معاصر است که در سال 1300ش. در روستای «آلنّی» در یک فرسخی بلوکات

ص:36

مشکین شهر در خانواده ای متدین به دنیا آمد. پدرش ملاعلی فیضی از روحانیون زاهد و پرتلاش آن دیار بود که به هدایت و ارشاد مردم اشتغال داشت. حضرت آیت الله مشکینی در معرفی پدر بزرگوارش می گوید:

مرحوم پدرمان، پس از گذشت تقریباً 25 سال از عمرش که هیچ درس نخوانده بود، شوق پیدا کرد که برود و درس قدیمی (حوزوی) بخواند. پدرمان ما را به اردبیل برد، مدتی در آن جا درس خواند و بعد میل پیدا کرد که به زنجان برود. در آن زمان، حوزۀ علمیۀ زنجان تقریباً بهتر از جاهای دیگر بود. پس از مدتی، پدرمان تصمیم گرفت که به نجف برود. آن وقت ما خیلی کوچک بودیم که او ما را در دِه گذاشت و رفت. زندگی ما خیلی پایین و سطحی میگذشت. یادم هست که چراغ ما از نوعی بود که آن را خودشان از گِل میساختند و در آن روغن کرچک میریختند. پس از چهار سال که پدرمان در نجف بودند، نامه نوشتند و ما را دایی مان به اتفاق خانواده به نجف بردند. ما هم چهار سال در نجف بودیم. آن وقت هم بچه بودیم و تازه به مکتب میرفتیم. در آن جا نزدیک به دو سال «امثله» و «صرف میر» شروع کردیم که اولین قدم برای درس های عربی است. وقتی مادرمان در نجف فوت کرد، پدرمان ما را برداشت و دوباره به دِه آورد. باز مدتی در دِه زندگی میکردیم که پدرم مرحوم شد.

مرحوم پدرم به درس قرآن و تفسیر احکام دین خیلی میل داشت. گرچه از شاگردان مرحوم اصفهانی و نائینی بود؛ ولی چون دیر شروع کرده بود، آن مقداری که خودش میخواست موفق نشده بود. بدین جهت به من وصیت کرد که روز قیامت پیش من روسیاه بیایی، اگر این درس را تعقیب نکنی و بعد گفت که باید حداقل دو جلد «شرح لمعه» را تمام کنی. دو جلد شرح لمعه از کتابهای فقه اسلامی و بسیار پرارزشی است. پس از فوت پدرم، ما یتیم بودیم و هیچی هم نداشتیم. در آن وقت، که شاید اوائل بلوغ مان بود، شانزده ساله بودیم. یکی - دو سال گذشت ولی ما قدرت پیدا نکردیم که برویم درس بخوانیم. کسی هم نبود که به ما پول بدهد. به هر حال، پس از مدتی به فکر افتادیم که خوب پدرمان به

ص:37

ما وصیت کرده و باید آن را انجام بدهیم. این بود که پیاده از دِه به اردبیل آمدیم که نزدیک به ده فرسخ (60کیلومتر) مسافت آن میباشد. (1)

ص:38

ص:39

طور جدی درس خواندیم. پس از آن به روستا برگشتیم و سری به اقوام و دوستان زدیم. در این مدت، یک تومان هم از روستا به ما نرسید. همین طور اعتقاد و توکل به خدا داشتیم و خدا هم روزیِ ما را میرساند. حالا یک روز خوب و یک روز بد، به هر حال با آن ساختیم. (1)

ص:40

11. عباسعلی عمید زنجانی؛

12. مرتضی بنی فضل تبریزی؛

13. زین العابدین قربانی؛

14. علی حجتی کرمانی؛

15. علی دوانی؛

16. سید محسن خرازی؛

17. محمدعلی گرامی؛

18. محسن دوزدوزانی؛

19. صادق احسان بخش رشتی؛

20. هادی باریک بین؛

21. شهید حسین غفاری؛

22. محمدتقی مروارید؛

23. علی اکبر ناطق نوری؛

24. عبدالله خائفی گیلانی؛

25. حسن ممدوحی کرمانشاهی؛

26. مهدی قاضی خرم آبادی؛

27. مصطفی زمانی؛

28. سید محمدعلی مرتضوی لنگرودی؛

29. سید محمدمهدی مرتضوی لنگرودی؛

30. سید محمد شاهچراغی؛

31. هاشم تقدیری سبزواری؛

32. علی اکبر مسعودی خمینی؛

33. سید ابوالفضل موسوی تبریزی؛

34. قدرت الله وجدانی فخر؛

35. عباسعلی سلیمانی سوادکوهی؛

36. جعفر شجونی؛

37. محمدحسن متوسل آرانی؛

ص:41

38. محمدرضا فاکر؛

39. غیاث الدین طه محمدی؛

40. محمد هاشمیان رفسنجانی؛

41. محمد فیضی سرابی؛

42. مصطفی ملکی تهرانی؛

43. حسن شریعتی نیاسری؛

44. محمد دشتی؛

45. ابوالحسن مصلحی اراکی؛

46. علی نیّری همدانی؛

47. محمدجعفر امامی؛

48. علی ثابتی همدانی؛

49. محمدعلی شرعی؛

50. محی الدین فاضل هرندی؛

51. محمد محمدی اشتهاردی؛

52. شهید فضل الله محلاتی؛

53. شهید سید ابوالقاسم موسوی دامغانی؛

54. شهید غلامحسین حقانی؛

55. شهید مهدی شاه آبادی؛

56. شهید محمد منتظری؛

57. شهید حیدری نهاوندی؛

58. شهید حسن جابریان؛

59. ابوالقاسم وافی یزدی؛

60. حسن تهرانی؛

61. خلیل سروش محلاتی. (1)

ص:42

حجت الله دکتر حسن روحانی (رئیس جمهور) میگوید:

آقای مشکینی، ابوذر زمان بود و در دهۀ 30 که ایشان مشغول تدریس رسائل و کفایة بودند، طلاب زیادی نیز در آن درس حضور داشتند. روزی پیش از شروع جلسۀ درس باخبر شدیم که همسر ایشان فوت کرده است. کم کم طلاب فکر کردند که ایشان امروز در جلسۀ درس حضور نمییابد. ناگهان ایشان آمدند و فرمودند: فکر کردم که وقت شما عزیزان به هدر می رود؛ بنابراین برای تدریس آمده ام و بعد از درس، همسرم را تشییع میکنیم. (1)

ص:43

شروع کرد. آیت الله مشکینی از طلاب و پیشرو در صحنههای رویارویی با استبداد به شمار میرفت. هنگامی که روسها قسمتی از آذربایجان را اشغال کردند، آیت الله مشکینی که در سن جوانی بود با سربازان اشغالگر روس جنگید و تا پای دار هم رفت و با دخالت عشایر از چنگ روسها نجات یافت. (1)

وی بارها در دوران طاغوت دستگیر شد و طعم زندان و شکنجه دژخیمان ساواک را چشید.

آیت الله مشکینی در این باره میگوید:

در جریان این مبارزات، چندین بار در ساواک و شهربانی قم زندانی شدم و در پی جلساتی مخفی که مرتباً در قم به منظور تبادل نظر در زمینۀ به اجرا گذاردن دستورات امام امت انجام میشد، تحت تعقیب قرار گرفتم و قریب به چهار ماه در تهران متواری شدم و با اسم مستعار با دوستان تماس داشتم؛ لکن اغلب دوستان همرزمم دستگیر و به زندان قصر و اوین رهسپار شدند. در این ایام، چندین بار از سوی مرحوم آیت الله طالقانی -که ایشان نیز زندانی بودند- پیام رسید که زندگی مخفی را رها کن تا دستگیرت کنند؛ زیرا زندان بهتر از آن حال است و اغلب دوستان و جوانان مسئول و متعهد را در زندان حداقل زیارت میکنی؛ ولی من به دلیل علاقۀ زیادی که به مطالعه و تألیف داشتم و میترسیدم که در زندان، وسایل کارم یافت نشود، علنی نشدم؛ اما در این دوران موفق به تألیف چندین کتاب شدم و سرانجام پس از چهار ماه، ایران را به قصد عراق ترک گفتم. یکی از برادران روحانی که از وضع من آگاه بود، مرا بدرقه کرد. (2)

ص:44

بیماری و گرمی هوا به قم برگشت. در روز اوّل بازگشت به قم، دوستان همرزمش به دیدارش آمدند. ساواک که از آمدنش به قم باخبر شده بود، او را احضار کرد و از وی التزام گرفت که در عرض 48 ساعت باید قم را ترک کند. آیت الله مشکینی ناچار شد قم را به قصد مشهد مقدس ترک کند. وی 15 ماه در مشهد اقامت داشت. وی در حوزۀ علمیۀ مشهد به تدریس علوم اسلامی پرداخت. سپس به قم بازگشت و با دوستان خویش به تشکیل جلسات مخفیانه اقدام کرد. وی در این باره مینویسند:

بار دیگر به قم بازگشتم و در جلسات مخفیانه که کیفیت پخش اوامر و سخنان امام بررسی می شد، شرکت کردم. مدتی بدین منوال گذشت و میتوانم بگویم هیچ اعلامیه و نشریهای علیه رژیم دیکتاتور پهلوی صادر و پخش نمیشد؛ مگر این که این جانب نیز در شمار دوستان متعهّد حوزه شرکت داشته و با امضاء و غیره کمک میکردم. به هر حال، پس از مدتی، وجود این عدّه در حوزۀ علمیه برای دستگاه خطرساز شد و حکم تبعید قریب 27 نفر از فضلا و مدرّسان حوزه- که طبق نظر ساواک، عاملان تخریب و خرابکار معّرفی شده بودند- صادر شد. حقیر نیز به سه سال تبعید محکوم شدم. (1)

ص:45

آیت الله مشکینی، یک سال در گلپایگان در تبعید بود. وی در این شهر به تفسیر قرآن برای جمعی از معلمان پرداخت. وی سپس به کاشمر تبعید شد. آیت الله مشکینی در کاشمر، سختیها و مرارت های فراوانی را متحمل شد. وی در این باره می گوید:

پس از یک سال، دوباره محکوم به تغییر محل شدم و به صورت ناگهانی مرا به شهرستان کاشمر منتقل کردند و یک سال هم در آن جا تحت مراقبت شدیدتر از پیش قرار گرفتم. این بار در هر مسجدی که چند روز شروع به نماز میکردم، به سراغم آمده، نمازم را تعطیل میکردند و حتی در گوشۀ مدرسهای که توقف داشتم، اجازۀ نماز جماعت ندادند و گاهی در مدرس آن جا در تاریکی، نماز جماعت میخواندیم و چندین بار رئیس شهربانی، مرا تهدید کرد که عاقبت کار تو وخیم خواهد بود. ما هم حرفش را از گوشی به گوش دیگر تحویل داده، مشغول کار بودیم و اگرچه چنان مورد عنایت برخی از علمای آن جا قرار نگرفتم، مشمول محبّت و الطاف خالصانۀ طلاب محترم و مردم شریف این سامان شدم و در تمام این دوران، زمینۀ قیام را در روحیۀ مردم، به واسطه اظهار محبّتی که از آنها نسبت به یک طلبۀ قم صادر میشد، امیدوار کننده میدیدم و سرانجام پس از تمام شدن مدت تبعیدی، رسماً در میدان مبارزه وارد شدیم و تا زمان پیروزی انقلاب با سایر رزمندگان راه اسلام علیه کفر در حد قدرت خویش شرکت کردیم. (1)

طبق اسناد انقلاب اسلامی، آیت الله مشکینی نقش مهمی در شکل گیری، تداوم و پیروزی انقلاب اسلامی داشت. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم از ارکان مبارزه علیه رژیم پهلوی بود. اعلامیه های جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، جان تازه ای به نهضت امام خمینی رحمة الله می داد، بیش از 40 مورد از اعلامیۀ جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم را امضا کرده بود. (2)

ص:46

یکی از مهم ترین این اعلامیه های جامعۀ مدرسین حوزۀ علیمۀ قم، خلع شاه از سلطنت بود که در تاریخ 30/09/1357 صادر شد. (1)

ص:47

نقش و حضور جدّی داشت. او بارها به مناطق جنگی رفت و با نطقهای آتشین و پرشور خود به تقویت روحیۀ رزمندگان اسلام پرداخت. او از مدافعان ولایت مطلقۀ فقیه بود. (1)

ص:48

12. تقلید چیست؟؛

13. خمس؛

14. نهج البلاغۀ موضوعی؛

15. قصار الجمل (احادیث کوتاه)؛

16. تلخیص المکاسب؛

17. زمین و آن چه در آن است؛

18. تفسیر روان برای نسل جوان؛

19. المنافع العامه؛

20. حاشیۀ توضیحی بر کتاب مضاربه عروة الوثقی و....

افزون بر آن ها، دهها مقالۀ وی در مجلات نور علم، پاسدار اسلام، امید انقلاب و... چاپ شده است. هزاران نوار از مجموعه سخنرانیهای وی در موضوعات گوناگون به یادگار مانده است. (1)

ص:49

7. رئیس شورای بازنگری تدوین قانون اساسی؛

8. دبیر جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

ص:50

آیت الله مکارم شیرازی: آیت الله مشکینی عالمی وارسته، مجاهد مبارز و متواضع بود که در حوزۀ علمیۀ قم محبوبیت فراوان داشت. سالها یک نهاد حوزوی یعنی جامعۀ مدرسین و یکی از مهم ترین ارکان نظام جمهوری اسلامی یعنی مجلس خبرگان رهبری را آبرومندانه اداره کرد و هرگز از مسیر اصلی انقلاب، گامی فراتر ننهاد. درسهای اخلاق و خطبههای اجتماعی و سیاسی او در نماز جمعه، بسیار آموزنده و بیدارگر بود.

آیت الله صافی گلپایگانی: آن عالم بزرگوار از اساطین حوزه و اساتید باسابقه و صاحب مواضع شریفه و مساعی جمیله در امر به معروف و نهی از منکر و تهذیب اخلاق بودند.

آیت الله نوری همدانی: این فقیه وارسته که از جهت زهد و اخلاص و صفا ممتاز بود، عمر بابرکت خود را در عرصههای متعدد اسامی صرف کرد و در هر صحنهای که در آن گام نهاد افتخار و عظمت آفرید. از سال22 شمسی که بنده به حوزۀ مقدسه قم قدم نهادم، او و استاد آیت الله شهید مطهری از اساتید معروف و برجسته بودند که نقش معلم علوم و مربی اخلاق را ایفا میکردند. از طرفی، فوج فوج افکار و اندیشهها را به طرف علم و دانش و کمال و از طرفی دل ها را به سوی تعهد و تقوا در سطح بالا سوق میدادند.

پس از این که سالیان متمادی در این سنگر حساس و سازنده هزاران انسان را کامل و مجهز گردانید، ندای حیات بخش انقلاب اسلامی توسط استاد بزرگوار ما امام خمینی رحمة الله طنین انداز گردید؛ از جمله نخستین پیشتازانی بود که به این ندای نجات آفرین لبیک گفت و در تحقق این موضوع از غربت و زندان و تبعید استقبال کرد و تا رسیدن به نتیجۀ مطلوب، لحظهای از پا ننشست و پس از پیروزی انقلاب نیز گاهی در سنگر راهنمایی قضاوت راه اجرای عدالت کامل اسلامی را هموار میکرد و زمانی قلم به دست میگرفت و با تألیف خود، معارف بلند اسلام را منتشر مینمود و گاهی با ترتیب مجالس متعدد، به وعظ و درس اخلاق گفتن مبادرت میورزید و مدتی در مسند امامت جمعه و با خطابه و ارشادی که از اعماق دل برمیخاست و به دل ها مینشست و در سراسر ایران، بلکه در کل جهان، پخش میشد، درس تعهد و صلابت و استقامت در راه اسلام عزیز را به مردم میداد، و بالاخره در مجمع محترم خبرگان، با اندیشۀ تابناک و اخلاص و صفای خود، به آن مجمع محترم، قدرت و غنای بیشتر و عظمت افزون تر میبخشید. (1)

ص:51

ص:52

ص:53

آیت اللّه قوام الدین وشنوه ای «ستاره تابان»

اشاره

آیت اللّه

قوام الدین وشنوه ای

«ستاره تابان» (1)

مقدمه

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إنَّ مثل العلماءِ فی الارض کمثل النجّوم فی السّماء.» (2) همواره در تاریخ تشیع، فرزانگانی میزیستهاند که چون مشعلهای فرزوان، روح و روان انسانها را روشنایی بخشیده اند. آری، تاریخ درخشان شیعه، مزّین به نام دانشوران و عالمانی ربّانی است؛ عالمانی که وجود ملکوتی آنان، اوج قداست را به تماشا می گذارد. آنان پیام انبیا و ائمه شیعه را صیانت کرده، به دستورهای قرآن و عترت عمل کردند و خود، قلعههای اسلام و دژهای محکم ایمان و نگهبانان جان بر کف فرهنگ تشیع بودند؛ از این رو در حدیث شریف از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است که نگاه کردن به صورت عالم و

ص:54

محبّت به او، عبادت به حساب میآید. (1) بنابراین سخنی بهتر از نگارش و وصف علمای عامل با اخلاص و توضیح خدمات و تلاشهای آنان نیست. (2)

در این مقاله سعی شده به زندگی نامۀ یکی از درخشان ترین ستارگان علم و فضیلت، زهد، تقوا و سخاوت پرداخته شود که عمر پر افتخار او سرشار از سعی و تلاش در راه نشر فرهنگ و معارف اسلامی و اجرای حدود و امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با فساد و بی دینی گذشته است. وی مرحوم قوام الدین وشنوهای است. بسیاری از اساتید و علمای هم عصر وی، او را به عظمت و بزرگی، علم و فضیلت و دیگر ملکات نفسانی و فضایل اخلاقی ستوده اند.

ص:55

مصون و محفوظ است. این روستا محل اقامت تابستانی حضرت آیت الله بروجردی و سایر مراجع عظام قم بود و میباشد. (1)

ص:56

2. آیت الله وشنوهای در سال 1353 ش. در درس خارج فقه آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزۀ علمیۀ قم شرکت کرد.

3. آیت الله حاج شیخ محمدعلی حائری قمی نیز از اساتید وی بود. شیخ قوام الدین در درس خارج اصول این عالم بزرگوار حاضر میشد و پس از وفات وی از محضر آیات عظام دیگر استفاده کرد؛ همچون:

4. آیت الله العظمی سید محمدحجت کوه کمرهای، مؤسس مدرسۀ حجتیۀ قم؛

5. آیت الله العظمی سید محمدتقی خوانساری؛

6. ادیب تهرانی؛

7. آیت الله محمد فیض قمی؛

8. آخوند ملا علی همدانی. (1)

با ورود حضرت آیت الله العظمی حاج سید حسین طباطبایی بروجردی در سال 1364ق. برابر با 1324ش. آن عالم ربانی در درس خارج فقه و خارج اصول این فقیه بزرگ و مرجع عالی قدر عالم اسلام حاضر شد و مورد توجه خاص ایشان قرار گرفت. آیت الله بروجردی پاسخ گویی به برخی از سؤالات دینی را بر عهدۀ وی نهاد که حدود 15سال این مسئولیت را بر عهده داشت. آن فقیه نستوه پس از درگذشت آیت الله بروجردی رحمة الله به حلقۀ درس مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی رحمة الله پیوست و بیش از سی سال از خرمن پرفیض وی توشهها برگرفت. او یکی از اعاظم و اکابری بود که زیر نظر استاد عالی قدرش مرحوم آیت الله مرعشی به تدوین کتاب گران سنگ و ارزشمند ملحقات احقاق الحق پرداخت. (2)

ص:57

الحدیث و فقه و اصول مهارت بسیار یافت. آن مرد بزرگ، اکثر قریب به اتفاق قرآن کریم و نهج البلاغه را حفظ بود و بسیاری از احادیث اهل بیت عصمت علیهم السلام را به حافظه سپرده بود. به همین علت، تألیفات و منابر شیوا و جذاب او در ایام اعیاد و شهادات ائمه معصومین علیهم السلام در بیت حضرت آیت الله مرعشی نجفی و مکانهای دیگر، آکنده از احادیث سعادت بخش ائمه اطهار علیهم السلام بود.

آن عالم ربّانی بیش از سی سال به اقامۀ جماعت در یکی از مساجد شهر مقدس قم و بیش از شصت سال به موعظه، ارشاد و اقامۀ مجالس و محافل ائمه اطهار علیهم السلام به ویژه حضرت سیدالشهداء علیه السلام اهتمام ورزید. (1)

ص:58

ص:59

در همان منزل کوچک، میزبان علمای بزرگ عصر خود و پذیرای هزاران انسان مشتاق بود که برای دیدار و گرفتن پاسخ مسائل شرعی میآمدند. (1)

ص:60

ص:61

ص:62

35. الأحادیث النبویة صلی الله علیه و آله؛

36. کتب النبی صلی الله علیه و آله الی الملوک . (1)

ص:63

آیت اللّه حاج میرزا احمد دشتی نجفی «درّ مکنون»

اشاره

آیت اللّه حاج میرزا

احمد دشتی نجفی

«درّ مکنون» (1)

مقدمه

آیت الله حاج میرزا احمد دشتی یکی از عالمان پارسا و وارستهای بود که عمری را به مجاهدت خاموش گذراند و با وجود گمنامی، چون ستاره درخشانی در آسمان دین درخشید. او هدایتگری بی ادعا برای طلاب علوم دینی و مردم و چهرهای ماندگار در این سرزمین بود. امثال آنان که جزء فرزانگان عالم اسلام و یکی از برترین انسانهای جهان هستی اند؛ اما چون مولا و مقتدایشان علی بن ابی طالب علیه السلام، بزرگ سرباز گمنام اسلام، به دلیل زهد و شهرت گریزی در دنیا بی نام و نشان میمانند؛ همان گونه که در وصفشان آمده است: «اِنَّ اَولیایی تَحتَ قَبایی لا یَعرِفونَهُم غَیری.» (2)

ص:64

هست گنجی از دو عالم مانده پنهان تا ابد

جای او جز کنج خلوت خانه اسرار نیست

در زمین و آسمان این گنج کی یابی تو باز

زان که آن جز در درون مرد معنادار نیست

در درون مرد پنهان وی عجب مردان مرد

جمله کور از وی که آن جا دیده و دیدار نیست (1)

آن درّ مکنون به راستی مصداق اتم حدیث امام صادق علیه السلام بود که فرمود:

جالِسوا مَن یُذَکِّرَکُمُ الله رؤیَتُهُ، و یَزیدُ فی عِلمُکُم مَنطِقُه و یُرَغِبکُم فی الاخِرۀ عَمَلُهُ؛ (2) با کسانی نشست و برخاست کنید که رؤیت و دیدنشان شما را به یاد خدا بیندازد و سخنان و گفتارشان باعث فزونی دانش و رفتار و اعمالشان باعث رغبت و تمایل شما به آخرت شود.

این نوشتار، شرحی گذرا از مقاطع مختلف زندگانی، ملکات و سجایای اخلاقی و مجاهدتهای خاموش آن فقیه فرزانه است.

ص:65

و از نظر وسعت، بعد از شهرستان دشتستان، دومین شهرستان استان بوشهر است. این منطقه در دورۀ ساسانیان از مناطق آباد ساحلی خلیج فارس بوده است. (1)

ص:66

مردم این منطقه هر چند گاهی با حکومتهای مرکزی درگیری و کشمکش داشتند و به دلیل قرار گرفتن بر پهنۀ سواحل خلیج فارس، استعداد طبیعی، موقعیت جغرافیایی و بنادر تجاری، در معرض تهاجم سلسلههای مختلف سلجوقیان تا صفویه و قاجار، حاکمان مختلفی را تجربه کرده است و از طرفی نیز در تحولات کشور نقش تعیین کننده ایفا کردهاند؛ به خصوص در دروۀ قاجاریه که با شرکت در مبارزه و جنگ؛ تجاوزگران انگلیس (1) حماسهای تاریخ آفریدند.

ص:67

ص:68

ص:69

تا آخرین قطره خون من بر زمین نریخته است دست از جنگ و ستیز با آنان نکشم و اگر غیر از این رفتار کنم در شمار منکرین و کافرین تو باشم و خدا و رسول از من بیزار شوند. (1)

پس نتیجه میگیریم که یکی از انگیزههای اساسی مردم دشتی برای حضور در جنگ و مبارزه با قوای انگلیس، دعوت از طرف علما و مراجع دشتی بود که خود نیز در کنار مردم در جنگ حضور داشتند؛ از جمله این عالمان، مرحوم آخوند حسن گنخکی از مراجع و مجتهدان دشتی بوده است؛ به همین علت مردم دشتی، آخوند ملا حسن را رهبر مذهبی خود انتخاب کردند و بر اثر فعالیتهای این روحانی مبارز، عدهای از مردم دشتی همراه معظم له به بندرگاه هلیله بوشهر رفتند.

ص:70

ایشان تا زمانی که از کاکی به گنخک نرفته بود، به فعالیت فرهنگی - اجتماعی از جمله نشر احکام دین، اقامۀ نماز جماعت و... می پرداخت و همواره کانون مراجعه مردم بود. آن روحانی مجاهد و بزرگوار، نمازخانهای بزرگ در جنوب کاکی و در مجاورت محل سکونتش با شاخههای درخت خرما و خارشتر ساخت و مرتب نماز جماعت و پاسخ به سؤالات شرعی و مذهبی مردم را آنجا انجام میداد. وی به دلیل فضل، بلندهمتی، خداترسی، اعراض از امور دنیا، قناعت، عفت و ساده زیستی در دل مردم منطقه جای داشت. مردم همواره گوش به فرمان و مطیع اوامر ایشان بودند. مورخ و دانشمند محقق آقای حاج شیخ محمد شریف رازی در کتاب گنجینه دانشمندان و دیگران از جمله جناب آقای حبیب الله سعیدی نیا در کتاب تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی دشتی آوردهاند: (1)

آخوند ملا حسن یکی از عالمان عالی مقام فارس (خطه جنوب) و از مجاهدین تاریخ مبارزاتی آن دیار بود که ضمن صدور فتوای جهاد علیه انگلیسیها و پوشیدن لباس رزم و با همکاری جمعی از آقایان آیات از جمله: میرزا محمود دشتی از گنخک رؤسا، آقا شیخ عبدالعلی از زارت، آقا شیخ ابراهیم سرمستانی از سرمستان، آقای سید علینقی دشتی، میرزا باقر گزدارزی، آقای شیخ ابراهیم بحرانی از دیّر و آقا سید حسن بن آقا علی بن آقا محمد امین از کاکی به قصد رزم حرکت کردند. در این رابطه نقل میکنند که زنان و نوجوانان خورموج با اشعار محلی تا محل اردوگاه رزمندگان، به استقبال آنان رفتند و با این اشعار، آنان را به مبارزه تشویق میکردند. رزمندگانی که در اردوگاه بودند به بیماری آنفولانزا مبتلا و چندین نفر از آنان فوت شدند. عدهای از جمله خود ملا حسن نیز دچار این بیماری شدند؛ لذا به ناچار به گنخک برگشتند. علامّه ملا حسن، سرانجام پس از عمری پر برکت، در 63 سالگی به گنخک و در سال 1236ش. در گنخک بدرود حیات گفت و پیکرش به نجف اشرف، حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد. (2)

ص:71

ص:72

ص:73

ص:74

7. میرزا عبدالرحمن صامت قزوینی (هم دوره در درس حضرات آیات مشکینی، سید ابوالحسن اصفهانی، ضیاءالدین عراقی و سید عبدالهادی شیرازی)؛

8 . سید غلامحسین جعفری همدانی (هم دوره در درس سید ابوالحسن اصفهانی آقا ضیاءالدین عراقی)؛

9. سید محمدعلی نسابه؛

10. حاج شیخ بهاءالدین محلاتی (هم درس آقا ضیاءالدین عراقی).

ص:75

9. حاج سید محمدحسین حسینی بوالخیری؛

10. سید عبدالصمد حسینی شادگانی؛

11. حاج شیخ عبدالله دشتی؛

12. حاج شیخ عبدالخالق دشتی؛

13. مرحوم سید موسی ابطحی؛

14. مرحوم حاج شیخ جواد غروی حاجیانی؛

15. حاج شیخ حسن علوی.

ص:76

ص:77

گسترده طلاب و روحانیان برجستۀ استانی و کشوری آغاز شد. مدیر کل سازمان تبلیغات و اسلامی استان بوشهر پیامی را قرائت کرد. در این پیام آمده است:

تجلیل و تکریم از مقام علم و علما و تقدیر از خدمات بزرگان در حفظ آثار و حراست از حریم فکری و اعتقادی جامعه و هدایت مردم به صراط مستقیم و امر به معروف و نهی از منکر و اقامه معالم دین مبین و سرپرستی ایتام آل محمد صلی الله علیه و آله که از وظایف مهمی است که فقهای عالی قدر در عصر غیبت عهده دار آن میباشند، علامت شعور بالای معنوی و رشد و بلوغ فکری و باعث خشنودی خاطر انور حضرت بقیة الله مولانا المهدی ارواح العالمین له الفداء و موجب تشویق و ترغیب همگان به تحصیل علم و کسب معارف مأثوره اهل بیت علیهم السلام است.

در ادامه این پیام آمده است:

به این جهات، بزرگداشت مقام علم و فقاهت و پارسایی و نمونه مکارم اخلاق و پرهیزگاری شخصیت ارزشمند حضرت آیت الله حاج میرزا احمد دشتی نجفی دامت برکاته را شایسته و سزاوار میدانیم، عالم و فقیه بزرگواری که ساعات بسیار عمر بابرکتش هر کدام مصداق این حدیث شریف است که «ساعة من عالم یتکی علی فراشه ینظر فی علمه خیر من عباد العابد سبعین عاما» یا مثل این حدیث، هر چه دیگران از درجات علماء بگویند حق مطلب ادا نمیشود.

در قسمت دیگر این پیام آمده است:

سوابق عملی ایشان در حوزۀ مقدسۀ نجف اشرف و ادامۀ آن سیرۀ مرضیه در حوزۀ علمیۀ قم و تربیت فضلا و طلاب، مورد ستایش است. این جانب این نکوداشت را به حضرات علمای اعلام و نخبگان و اصناف و دوستداران علم و فضیلت و مردم عالم دوستِ دشتی و استان بوشهر تبریک و تهنیت میگویم.

در پایان پیام حضرت آیت الله صافی گلپایگانی آمده است:

از طلاب عزیز میخواهم که این شخصیت بزرگ را برای خود الگو قرار داده و با تهذیب نفس و تحصیل علوم آل محمد صلی الله علیه و آله حضرت حجت بن الحسن را از خود خشنود نمایند و در مقام سربازی و نوکری آن حضرت، کمال تشکر و جدیت را داشته باشند که صاحب اصلی همه حوزههای علمیه، آن وجود مبارک میباشند.

ص:78

ص:79

در محضر بزرگانی چون مرحوم آیت الله العظمی والد، آقای حاج سید محمدرضا گلپایگانی، ایشان در جلسه استفتائات آقای گلپایگانی شرکت داشتند. در آن جلسه استفتا، بزرگانی مثل مرحوم عبدالجواد جبل آبادی اصفهانی، مرحوم آیت الله عربی، آیت الله حاج آقا علی صافی گلپایگانی و بزرگان دیگری شرکت داشتند که ایشان هم یکی از اعضای ثابت آن بودند. مرحوم آیت الله گلپایگانی به ایشان خیلی علاقه داشتند و برای ایشان احترام زیادی قائل بودند و این نبود مگر به دلیل شخصیت والای علمی و اخلاقی و همچنین تقوای ایشان که این چنین مورد عنایت و احترام مرحوم پدرم بودند. (1)

ص:80

یک سرّی در این نهفته است و آن جز اخلاص، چیزی نیست؛ اگر اخلاص در میان نباشد، این جوری نمیشود. (1)

ص:81

ص:82

ص:83

تقاضا میکرد به یاد غربت و مظلومیت اباعبدالله الحسین علیه السلام چند قطعه شعر یا چند دقیقه روضه بخوانند.

ص:84

صد سال خدا این چشم را به ما عنایت فرمود و ما استفادهها کردیم و بهرهمند شدیم، خدا کند که لیاقت شکرگزاری آن صد سال را داشته باشیم.

ص:85

روزی برای تقویت بنیۀ پدر، موز تهیه کردیم. ایشان به محض دیدن آن فرمودند: چرا این میوه را برای من آوردی؟ من هرگز صدای گریه بچههایی را که بر اثر گرسنگی و فقر ناله میکنند از یاد نمیبرم بروید و به نیازمندان بدهید.

ص:86

عجیبی داشتند؛ چنان که روزی فرزند ایشان که هنوز در سن نوجوانی بود، برای فراهم کردن وسایل بازی و تفریح از پدر، تقاضای پول میکند. ایشان میفرماید: من در حال حاضر پولی ندارم. فرزند نوجوان به صندوق حاوی وجوه اشاره کرده، میگوید: این چیست؟ پدر میگوید: «دست نزنی بابا، اینها آتش است.» این پول مال مردم است دست بردن به امانت مردم جز آتش، چیز دیگری نیست.

نقل میکنند: روزی مردی با لباس مندرس و کهنه و دستان زمخت و پینه بسته به محضر آقا شرفیاب میشود. حاضران در مجلس گمان میکنند، ایشان برای دریافت کمک مالی خدمت آقا رسیده است؛ ولی میبینند دست در جیب برده، مبلغ سه هزار تومان وجوه شرعی را به آقا تقدیم میکند و میرود. آقا رو به حاضران می کند و میفرماید: «این مرد اگر یک غذای خوبی میخورد یا یک فرش مناسبی برای منزلش میخرید. اصلاً خمس بر او واجب نبود، من وجوه زیادی به دستم میرسد؛ اما آن بخش از وجوه را که در زندگی شخصی ام هزینه میکنم، مبالغی است که از امثال این آقایان به دستم میرسد!»

ص:87

روزی یکی از سادات به همراه فرزند سه ساله اش به محضر ایشان شرفیاب میشود. ایشان با آن کهولت سن به سختی روی پا ایستاده و بعد از ادای احترام مینشیند؛ ولی هنگامی که متوجه میشود، سیّد، کودک سه ساله اش را همراه آورده است دوباره از جا برخاسته و تعظیم مینماید و در پاسخ پدرش به شدت اظهار شرمندگی میکند میفرماید: «مقام فرزند سیّد آن قدر بالاست که باید در مقابل او تعظیم نمود.»

سرانجام ایشان با سرافرازی، خشنودی و رضای الهی ندای {فَادْخُلِی فِی عِبَادِی (29) وَادْخُلِی جَنَّتِی } (1) را شنید و به سوی معبود پر کشید و { عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ} (2) آرام گرفت.

ص:88

ص:89

حجت الاسلام موسی پور، استاندار قم نیز ضمن پیامی آورده است:

درگذشت عالم جلیل القدر، فاضل مهذب و فقیه گران قدر حضرت آیت الله العظمی میرزا احمد دشتی نجفی موجب تأسف و تأثر این جانب شد. این عالم فرزانه، دوران نورانی حیات خویش را در راه تعلیم و تربیت، تألیف کتب دینی و پاسداری از اصول ارزشها و احکام دینی صرف کرد... . (1)

ص:90

ص:91

آیت اللّه شیخ ابوتراب آل آقا «تندیس تواضع»

اشاره

آیت اللّه

شیخ ابوتراب آل آقا

«تندیس تواضع»(1)

مقدمه

یکی از مطالبی که لابه لای اوراق تاریخی به دست میآید، به ویژه تاریخ اسلام و مخصوصاً تاریخ تشیع و بسیار قابل تأمل و توجه نیز هست، این است که میتوان گفت: افرادی که در نشر اسلام، گسترش تشیع، ابلاغ احکام دین و پرورش انسان ها سهیم بوده اند، دو نوع اند؛ گاهی به صورت انفرادی تأثیرگذار بودهاند؛ یعنی چون ستارهای درخشیده و نقش ممتاز، بارز و برجستهای داشته و گاهی نیز ستارگانی منظومه وار بودهاند که یک خاندان را تشکیل می دهند. در این صورت است که به طور طبیعی قِسم دوم، مزایا و آثار خاصی دارند؛ به گونهای که شاید این مزایا از یک نفر به تنهایی بر نیاید.

ستاره مورد نظر، ستارهای از یک منظومه است؛ آری منطومۀ خاندان آل آقا! و او کسی نیست جز مرحوم آیت الله حاج ابوتراب آل آقا فرزند آقا شمس الدین. (2)

ص:92

ص:93

ص:94

هیچ کس قادر به مناظره علمی با او نبود. او اندکی از شب را میخوابید و بقیه اوقات شبانه روز را، نماز میخواند یا مطالعه میکرد، یا مشغول تدریس بود و یا قرآن تلاوت میکرد. شیخ مفید بیش از دویست جلد کتاب در تمام علوم و فنون مختلفۀ اسلام به رشتۀ تحریر درآورد و از شاگردان او سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی مؤسس حوزۀ علمیۀ نجف است.

سه توقیع از ناحیه مقدسه امام زمان برای شیخ مفید صادر شده است که در کتب علما ثبت شده است. شیخ مفید در سال 413 ق. در 77 سالگی در بغداد وفات یافت و با تشییع باشکوهی از سوی شیعیان و حتی اهل سنت روبه رو شد که همگی در مرگ او اشک می ریختند. وی در مرقد مطهر کاظمین علیه السلام کنار استادش ابن قولویه قمی دفن شد.

ص:95

ص:96

و از آن ها بهرههای فراوان برد. در سال 1310 ش. به احساس نیاز به زادگاهش برگشت و سپس به حوزههای علمیۀ قم و مشهد سفر کرد و از استادان علوم نقلی و عقلی آن دیار کسب فیض نمود.

ص:97

10. آیت الله سید نصرالله مستنبط؛

11. آیت الله ضیاءالدین عراقی (م 1361 ق.)؛

12. آیت الله عبدالکریم حائری یزدی (م 1355 ق.)؛

13. آیت الله مرتضی طالقانی (م 1363 ق.). (1)

ص:98

می کنند. او معتقد بود یادآوری واقعه محرم و عاشورا جز ایجاد تفرقه بیشتر میان مسلمانان پیامد دیگری نخواهد داشت؛ اما عالم آگاه شیخ ابوتراب با نوشتن کتاب «اخوت مسلمین» به اتهامات و توهمات مردوخ کردستانی پاسخ داد و اثبات کرد که میان یادآوری عاشورا و عزاداری کردن در عزای امام حسین علیه السلام و ایجاد تفرقه میان مسلمانان تلازمی وجود ندارد. این اثر در تهران در سال 1349 ش. در 48 صفحه و در قطع رقعی به چاپ رسید. (1)

ص:99

8. شرح المنظومة ملا هادی سبزواری؛

9. شرح العروة الوثقی؛

10. المستفاد فی الاصول؛ تقریرات درس های خارج آیات: سید محمود شاهرودی و سید ابوالقاسم خویی.

ص:100

تنها از منبر ایشان خسته و دچار کسالت نمیشدند؛ بلکه همواره مشتاق ادامۀ صحبت های اخلاقی ایشان بودند. از خصوصیات خاص ایشان، توجه و علاقۀ خاص به قشر جوان و جذب آن ها به طرف دیانت است. ایشان دارای زندگی زاهدانه و سادهای بودند و زی طلبگی را به معنای واقعی داشتند. (1)

آیت الله ملکوتی که مدتی با مرحوم آیت الله ابوتراب کرمانشاهی در نجف مأنوس بودند، شخصیت ایشان را چنین توصیف میکنند:

ایشان (ابوتراب کرمانشاهی) از حیث اخلاق، عبادت و تقرب به خدا نمونه بودند. (ایشان واقعاً مروج واقعی احکام الهی بودند.)

آیت الله ملکوتی افزودند:

موقعی که در نجف بودیم ایشان (ابوتراب رحمة الله) در فصل تابستان در بازار قبل از شروع به کسب و کار، بازاریان را جمع میکرد و مسائل شرعی و احکام برایشان بیان میکرد. البته این در تابستان ها بود و در زمستان در صحن امیرالمؤمنین علی علیه السلام روبه روی ایوان طلا همین بازاری ها را جمع مینمود و برایشان احکام و اخلاق بیان میکردند. (2)

ص:101

آری، یک روحانی با چهرهای نورانی و دلنشین وارد مدرسه شد و نزدیک ما رسید، قبل از همه سلام کرد و احوالپرسی نمود. خیلی مهربان و با شفقت خاصی، جمع ما را مورد خطاب قرار داد. چند دقیقهای کنار ما بود. وقتی خواست بلند شود و برود نکتهای گفت، گفت: ای عزیزانم! میدانید هر دیدی بازدیدی دارد. من امروز آمدم دیدن شما در مدرسه و شما هم بیایید همین مسجد نزدیک مدرسه. من امام جماعت آن جا هستم. این را گفت و رفت. من که تا آن وقت پایم به مسجد باز نشده بود، با این برخورد و سخن دلنشین ایشان به مسجد رفتم. این سخن مربوط به چندین سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است؛ ولی میبینیم امروزه تازه در برنامههای سازمان تبلیغات برای تبلیغ چهره به چهره برنامه ریزی می شود.

توصیف آیت الله اردبیلی از مرحوم آیت الله ابوتراب کرمانشاهی:

ما با مرحوم آیت الله ابوتراب آل آقا در مدرسۀ سید با هم بودیم، همچنین در دورۀ دوم درس اصول آقای خویی هم شرکت داشتیم. ایشان آدمی نرم خو و آدم خوبی بودند. (1)

ص:102

ص:103

محمد واعظ تهرانی «صدای مشروطه»

اشاره

محمد واعظ تهرانی

«صدای مشروطه» (1)

مقدمه

شیخ محمد بن محمد اسماعیل بن عبدالعظیم بن محمدباقر کجوری، (2) تهرانی، مازندرانی الاصل (متوفای چهاردهم شعبان 1353 ق.) ملقب به سلطان المتکلمین (3) و المحققین و الواعظین و خلاق المعانی، از شخصیتهای مشهور تهران در اواخر عصر قاجاریه و پهلوی اول است. وی از وعاظ و خطبای نامی تهران در عصر مشروطه است. شیخ محمد واعظ تهرانی نزدیک به 40 سال از عمر خود را در مشروطه، عدالت خواهی و مبارزه با ستم عین الدوله، محمدعلی شاه و رضاخان سپری کرد.

ص:104

او از ابتدای راه مشروطه، حضوری فعال در این جنبش داشت و تا یک قدمی شهادت پیش رفت؛ اما خواست خداوند بر آن بود که تیرهای دشمن به او اصابت نکند. وی در واقع، سخنگوی علما و مراجع در انقلاب مشروطه بود. او نظر مراجع تقلید و فقیهان عالی مقام را دربارۀ حوادث مشروطه به اطلاع مردم میرساند.

او چنان بین مردم محبوبیت داتش که حاضر بودند جان خود را فدایش کنند. او در انقلاب مشروطه، همواره با سخنرانی روشنگرانۀ خود، چراغ راه مردم شد.

ص:105

خراسانی، سید حسین کوه کمری، میرزا حبیب الله رشتی و شیخ هادی تهرانی. در برخی منابع متأخر آمده که شیخ محمد واعظ در درس آخوند خراسانی شرکت کرده است. (1) نامههای آخوند خراسانی به وی در زمان مشروطه را میتوان تأییدی به آن دانست.

شیخ محمد در حوزۀ علمیه نجف بود که از مرگ برادر خود محمد جعفر باخبر شد. محمد جعفر در سال 1295 ق. در تهران بر اثر مبتلا شدن به سل درگذشت و پیکر پاکش را به عراق انتقال دادند و در قبرستان وادی السلام نجف دفن کردند. (2)

شیخ محمد مدتی در شیراز میزیست؛ چنان که فرزندش در این باره مینویسد:

پدرم در سال 1297 ق. در شیراز به منصب وعظ و موعظت نصح و نصحیت سرافراز گشته و در مدت هفت سال تمام، به ترویج اسلام و تکمیل نفوس ناقصه قیام فرموده، تا سرآمد اهل زمان آن سامان گردید. (3)

وی برای زیارت امام رضا علیه السلام به مشهد مقدس رفت و به درخواست علمای اعلام اصفهان در سال 1304 ق. (4) به آن دیار سفر کرد. فرزند او شیخ محمدعلی بیان المحققین درباره مدت اقامت ایشان در اصفهان میگوید:

علماء اعلام اصفهان، مقدم شریفش را مغتنم شمرده و اسباب توطن را فراهم آوردند؛ مدت نه سال در اغلب مساجد جامعه و مجامع عامه، لیلاً و نهاراً اشتغال به ترویج اسلام و تشیید احکام و تشویق خواص و عوام برآمده. با وجود کثرت واعظین، رغبت فوق العادۀ مکلفین، به مواعظ و نصایح آن برهان المتکلمین بود. (5)

وی در اوایل سال 1313 ق. بار دیگر برای زیارت بارگاه مقدس ثامن الحجج علیه السلام به مشهد رفت. برادر وی محمدباقر واعظ، نویسنده جنة النعیم و الخصائص الفاطمیة در آن زمان در مشهد میزیست.

ص:106

ص:107

نقش وی در حوادث مشروطه، بسیار پررنگ است؛ چنان که عین السلطنه نوشته است: اصل مشروطه ما هم پس از مسیو نوژ (1) و تجار محتکر قند، (2) سر این آدم شد. (3)

وی نقش بسیار مهمی در پیروزی انقلاب مشروطه داشت. علاوه بر کتابهای تاریخی، نامههای مرحوم آخوند خراسانی به وی نشانگر تلاش فراوان شیخ محمد واعظ در پیروزی انقلاب مشروطه است.

سلطان المتکلمین بعد از رحلت برادرش، به تهران آمد و تمام عمر خود را در راه بیان احکام دین سپری کرد. او چنان محبوبیتی بین خواص و عوام پیدا کرد که سخنانش را پذیرا بودند. وی از برجسته ترین وعاظ تهران و مخالفان سیاستهای مستبدانۀ صدر اعظم عین الدوله، بود.

شیخ محمد واعظ تهرانی اواخر رمضان (4) 1323 ق. در مسجد حاج میرزا محمدحسن آشتیانی به منبر رفت و ساختن بانک روس در گورستان مسلمانان، نبش قبور مؤمنان و تصرف در اراضی موقوفه را خلاف شرع دانست. وی با این که از مردم خواسته بود مخالفت خود را با این کار خلاف شرع به گوش مسئولان برسانند و از هر کار خودسرانه خودداری کنند، پس از پایان منبر وی، مردم در مدت دو ساعت، ساختمان بانک را خراب کردند. رئیس بانک روس به صدر اعظم شکایت کرد؛ اما عین الدوله نمیتوانست سخنی علیه شرع و خشم مردم و روحانیون بر زبان آورد. فرزند شیخ محمد در این باره میگوید:

شخص عین الدوله به واسطۀ این خسارت در مقام اذیت بود؛ اما انتظار وقت میکشید تا زمانی که حجج اسلام و علماء اعلام تهران -کثر الله امثالهم- به

ص:108

واسطه تعدیات مسیو نوژ بلژیکی، وزیر اداره گمرکات، و تحکمات ظالمانۀ فوق العادۀ عین الدوله و اذیتهای دل بخواهانه و مستبدانۀ علاء الدوله، پناهنده به حضرت شاهزاده عبدالعظیم علیه السلام شدند. (1)

ملک زاده، تاریخ این تحصن را شانزدهم شوال 1323 ق. ذکر میکند که به «مهاجرت صغری» معروف است. (2) شیخ محمد واعظ نیز جزو مهاجران بوده است. واعظ کجوری هر روز در تحصن به موعظۀ مردم میپرداخت. فرزندش بیان المحققین میگوید:

قریب چهل روز متوالیاً در بقعه و صحن و مسجد حضرت عبدالعظیم منبر رفت و به مقتضای وقت در هر روز، آیۀ کریمه عنوان کرد و ذم ظلم و نفاق و فساد و جور و استبداد و مدح عدل و داد و اتفاق اقتصاد میکرد؛ بلکه به معنی مشروطیت را گوشزد عِباد و منتشر در بلاد نمود. (3)

در اواخر ایام تحصن، علمای متحصن در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام، همچون سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی به وی لقب «خلاق المعانی» مرحمت کردند. (4) سرانجام شاه در روز شانزدهم ذی القعده 1323 ق. خواستههای متحصنین را پذیرفت و تحصن پایان یافت. در «تاریخ بیداری ایرانیان» آمده است:

حرم و مسجد و صحن و دو مدرسه و صحن امامزاده حمزه و بازار، حتی بقعۀ صادقیه، مملو و پر بود از مردم؛ ازدحام و جمعیت به حدی بود که خوف خطر و تلف شدن مردم میرفت. در سه ساعت به ظهر روز جمعه، در وسط صحن، منبر گذارده، جناب حاج شیخ محمد واعظ که از طرف آقایان ملقب شده است به خلّاق المعانی، رفت بالای منبر و دست خط شاه را در حضور وجوه علما و اعیان و اشراف و رجال دولت قرائت نمود. (5)

ص:109

در هجدهم ذی الحجه 1323 ق. به دستور سید محمد طباطبائی، انجمن صنفی به نام انجمن صاحب الزمان تشکیل شد. اولین جلسه در منزل شیخ محمد ناظم الاسلام کرمانی با حضور شیخ محمد سلطان المحققین، شیخ مهدی سلطان المتکلمین، سید برهان الدین خلخالی، شیخ یحیی کاشانی و سید حسن کاشانی برگزار شد. (1)

ص:110

بزنید... چون نزدیک مسجد مرحوم حاج ابوالحسن معمار رسیدند و اهل آن گذر و بازارچه و طلاب مدرسه و راهگذر، این قسم مقهوریت را دیده و به هیجان آمده، سؤال میکردند از حضرت والد که شما را کجا میبرند؟ در جواب میفرمود: عین الدوله مرا احضار کرده. (1)

مردم پس از دستگیری شیخ محمد واعظ، خود را به سربازخانه رساندند. در تاریخ بیداری ایرانیان آمده است:

هر دقیقه بر جمعیت از زن و مرد افزوده میشد. در مدت ده دقیقه، تمام بازارها بسته شد. از آن طرف، خبر به سید عبدالله بهبهانی رسید که به سرعت خود را به محل واقعه رسانید. بعد از مدتی، طلاب حوزه نیز آمده و همگی حتی زنها با هم هجوم آوردند و سربازها هر چه با چوب و چماق و قداره و قنداق تفنگ میزدند، فایدهای نکرد و عاقبت مردم توانستند شیخ محمد واعظ را بر دوش غیرت سوار کرده و آزاد کنند.

احمدخان دستور داد که حاج شیخ محمد واعظ را با گلوله بزنید؛ اما سربازها اقدام به شلیک نکردند؛ مگر چند نفر شلیک کردند که به وی اصابت نکرد، اما گلوله به ران یکی از غیرتمندان خورده و او را مجروح نمود. در این هنگام، مرحوم شهید سید عبدالحمید وفسی که شلیک سربازها را دیده بود، با زبان روزه خطاب به احمدخان گفت: «مگر تو مسلمان نیستی؟! چرا امر به شلیک دادی؟ مگر اینها مسلمان نبودند؟! اگر دولت از تو مؤاخذه میکرد، میگفتی که ملت هجوم آورده و حبسی را بردند.» هنوز صحبت این سید تمام نشده بود که احمدخان به یک گلوله، سینۀ این سید را غرق در خون کرد. وقتی این سید تپیده در خون را به حوزۀ علمیه میآوردند، شیخ محمد بر بالین آن سید حاضر شده و سؤال کردند. سید از آخر حنجره ناله کشید، چنین مفهوم شد که آب میخواهد. چون آب آوردند تأسی به جدّ خود کرده، با لب تشنه به روح و ریحان ابدی شتافت. (2)

ص:111

واقعۀ شهادت سید عبدالحمید بسیاری از علما و مردم را شوکه کرده و غیرت آنان را به جوش آورده بود. شیخ محمد واعظ، خون سید را به سر و صورت خود مالید و همراه مردم با جنازۀ شهید به طرف مسجد جامع حرکت کرد. همۀ علما و مردم به مسجد جامع آمدند. شیخ محمدرضا مجتهد قمی، سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، شیخ فضل الله نوری، تمام طلاب و بیشتر تجار و کسبه در مسجد جامع جمع شدند. در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» آمده است:

حاجی شیخ محمد واعظ به منبر رفته، و داستان گلوله خوردن سید عبدالحمید را بدان سان که خود دیده بود، با زبان روضه خوانی، بازگفت و مردم را بگریاند. (1)

عین الدوله، صدراعظم، به علمای متحصن پیغام داد به تحصن خاتمه دهید؛ من قضیه را پی گیری میکنم. علما پاسخ دادند: ما عدالت خانه میخواهیم. پس از پاسخ علما، سربازان به مسجد یورش بردند و بیش از صد نفر از مردم را کشتند. علمای تهران به عنوان اعتراض به کشتار مردم در روز دوشنبه 20/04/1284 (بیست و سوم جمادی الاول1324 ق.) به قم مهاجرت کردند و در حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام متحصن شدند. بیش از سه هزار نفر از مردم، به ویژه علما از سراسر کشور در حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام متحصن شدند و خواستار تأسیس عدالت خانه شدند. آیت الله شیخ فضل الله نوری، آیت الله آقا نجفی اصفهانی، آیت الله آخوند ملا قربانعلی زنجانی به متحصنان افزوده شدند. (2)

مهاجرت علما به قم به مهاجرت کبری معروف گردید. سلطان المحققین در زمان حضور علمای مشروطه در قم، در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در تاریخ 06/05/1284 صبح و عصر درباره مشروطیت و فواید عدالت خانه و ضررهای استبداد و ظلم سخن می گفت.

سر انجام شاه، عین الدوله را برکنار کرد و در چهاردهم جمادی الثانی دستور تشکیل مجلس شورای ملّی را صادر کرد. (3)

ص:112

مجلس شورای ملی در هیجدهم شعبان 1324 ق. تشکیل شد. بعد از آن که محمدعلی شاه در بیست و سوم جمادی الاول 1326 ق. مجلس شورای ملی را به توپ بست، دوران استبداد صغیر آغاز شد. سیزده ماه بعد، دوباره مجلس تشکیل شد و تا محرم 1330 ق. به کارش ادامه داد.

شیخ محمد واعظ در سالهای 1324-1330 ق. به گفتۀ فرزندش و تاریخ نویسان از مشروطه حمایت میکرد:

بعد از ورود به تهران، (1) الی زماننا هذا (2) آنی از خدمت به مشروطیت و زمانی از ارادت به شریعت تکاهل نورزیده و در زمان استبداد صغیر در محافل معظمه و مساجد جامعه ثلاثه، از شیوۀ مرضیۀ خویش که بیان حقیقت مشروطه بوده، دست برنداشته، چنان که بعضی از وکلاء مجلس مقدس حاضر بوده و هستند و تعجب از تقریرات او مینمودند.

نویسندۀ تاریخ بیداری ایرانیان نیز میگوید:

از زمانی که جناب معزی الیه داخل در حوزۀ مشروطیت شده، الی کنون، منافی مشروطیت چیزی از ایشان مشاهده نشده؛ تا این زمان که سال 1328 ق. میباشد صحیح و سالم و با نهایت شرف و افتخار و احترام باقی مانده است؛ نه مطالبۀ اجر زحماتش نمود و نه ریاست اداره را به خود جلب کرد، نه اسباب چینی برای وکالت پارلمان کرد. (3)

در نامهای که آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی در رمضان 1327 ق. برای شیخ محمد واعظ نوشته اند، وی را این گونه توصیف کرده اند:

ان شاء الله تعالی همواره در ترویج احکام و تشیید اسلام و هدایت انام بمزید تأیید مخصوص خواهید بود، از ابتدای تابش آفتاب عدالت و تأسیس قواعد مشروطیت

ص:113

الی کنون، از صدمات وارده بر آن وجود محترم مسبوق و مساعی جمیله مبذوله آن جناب که کاشف از استقامت در تدین و حاکی از وفور دانش و تمدن آن وجود شریف است، مشروحاً مکشوف و رجاء واثق حاصل است که ان شاء الله تعالی تمام مراجع و اولیای امور و طبقات ملت نعمت وجود محترم را مغتنم شمارند و فوائد بیانات و افادات عالی را قدر شناسند. (1)

این نامه که در رمضان 1327 ق. یعنی در زمان تعطیلی مجلس و استبداد صغیر نوشته شده و نامههای دیگر آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی به شیخ محمد واعظ که تا ذی الحجه 1327 ق. برای وی فرستاده شد، نشانگر این است که وی از طرف علما و مراجع نجف، وظیفۀ ابلاغ نظریات آنان را در ایران داشته است.

ص:114

که از امام رضا علیه السلام هدیه گرفته بود به هر صورت از وی گرفتید و نگذاشتید آن لباس از این شهر بیرون برده شود، حالا چگونه میخواهید اجازه دهید جانشین امام معصوم علیه السلام از این شهر برود؟! حتما باید وی را در قم نگه دارید.

ص:115

به من نموده بود، در حالی که این هم حقیقت ندارد. خوب آقایان به جای آن که دفع شر ظالم کنید، مظلوم را باید شهر به شهر، دیار به دیار از دست ظالم فرار داد. من اگر در اتاقی نشسته باشم ماری، عقربی به قصد زدن من بیاید، باید چماق کشید مرا زد و دستم را گرفت از پنجره اتاق پرتاب کرد؛ به جای آن که چماق را به سر مار و عقرب کوبید! اینها هستند که میخواستند مملکت ما را به شکل دیگر اداره کنند، نظم بدهند. این عمارت ناصرالدین شاه را امروز اگر به یکی از آن ها، یا به یک روزنامه نویس بدهید قبول نمیکنند. ببینید چه قصرها، چه جاها از این پولها ساخته اند. آن بزرگ در ظرف دو سال چه بهشت شدادی این جا و شمران بنا نهاده. مردم عبرت بگیرید و فریب نخورید. آن چه برای مشروطه گفتند و صورت نگرفت، کافی است؛ دیگر لازم نیست یک اسم تازه دیگری با هزار مواعید دروغ به ما بدهند. (1)

شیخ محمد واعظ تهرانی زمانی که در همدان در تبعید بود، مردم اراک به قم آمدند و قضیۀ تبعید او را به آیت الله حائری خبر دادند، آیت الله حائری نیز با دربار تماس گرفتند و سبب آزادی وی شدند:

از حال من که همدان بودم، مطلع شد و اسباب استخلاصم شد. امیر لشکر آمد که با خودم باید طهران بروید. گفتم: اطاعت دارم، با او آمدم تا قزوین و طهران. (2) شیخ محمد واعظ تهرانی پس از آزادی از زندان تا عصر بیست و چهارم رمضان 1342 ق. (3) در مسجد خازن الملک تهران به منبر میرود؛ در حالی که حتی اندکی نیز از مواضع عدالت خواهانه ملت عقب ننشست. (4)

ص:116

و خطابه اشتغال داشت و در متن مبارزه با حاکمان جور بود و رنجهای بسیار تحمل کرد، آثاری در موضوعات تاریخی، رجالی، فقهی، کلام، عقاید، انساب، سیاست، مصائب، فضایل، اخلاق و مواعظ به نگارش در آورد. آثار او عبارت است از:

1. زبدة المآثر فی ترجمه الحاج المولی الباقر: محمدباقر بن محمد اسماعیل، برادر شیخ محمد واعظ تهرانی، نگارش کتاب «خصائص الفاطمیة» را آغاز کرد که قبل از اتمام چاپ در سال 1313 ق. دار فانی را وداع گفت. شیخ محمد واعظ تهرانی در سال 1318 ق. کار چاپ کتاب برادر خود را به پایان رساند و در آخر آن، رسالهای در شرح حال برادرش به نام زبدة المآثر فی ترجمه الحاج المولی الباقر تدوین و اضافه کرد. (1)

2. أساس السیاسة فی تأسیس الرئاسة: (2) مؤلف در آغاز روزگار مشروطیت به درخواست گروهی، عهدنامۀ امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مالک اشتر را شرح کرد؛ تا آداب صحیح اداره کردن کشور را به مسئولان دولتی بیاموزد. وی عهدنامه را در چند مجلس شرح کرد و در آغاز هر مجلس، آیهای از قرآن و بخشی از عهدنامه را شرح کرد تا سخنوران و واعظان از آن بهره برند و در پایان بعضی از مسائل اخلاقی و آداب را متذکر شد. کتاب این گونه آغاز میشود: «الحمدلله الذی اسس الریاسة و ترتیب اساسها علی السیاسة و الصلاة و السلام علی قطب فلک السیادة و مرکز سماء السعادة.» در دو ورق اول، فهرست مطالب کتاب و قصیدهای از ملا باقر واعظ تهرانی در مدح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مناجاتی از وی آمده است. در دو ورق آخر، شرح مسافرت از مشهد به تهران در سال 1335 ق. آمده است.

3. فرحة الأنام فی جلوس سلطان الاسلام: نویسنده در این رساله در دهه آخر ذی حجه 1314 ق. در یک مقدمه، دوازده فصل و یک خاتمه، به اثبات وجود خدا و رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پارهای از مباحث فقهی پرداخته است.

ص:117

4. العوائد العلائیة: کتابی به فارسی در موضوع فضائل و اخلاق است که مؤلف آن را برای برادر خود محمد جعفر نگاشته است. (1) این کتاب 40000 سطر دارد که طبق حجم کتابهای فعلی تقریباً کتابی سه جلدی در قطع وزیری خواهد بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» کتاب دیگری با نام «الفوائد العلائیة» (2) از این مؤلف نام برده است که همین کتاب «العوائد العلائیة» است. فرزندش هم از کتاب دیگر وی با نام «العوائد العلائیة فی الاوامر الالهیه» (3) یاد میکند که ظاهراً همین کتاب است.

5. ترجمة موسی المبرقع: این کتاب دربارۀ موسی مبرقع و قم است. شیخ محمد واعظ این کتاب را به سفارش تولیت آستان قدس رضوی، حاج سید قائم مقام مشهدی نوشت. این کتاب، مفصل تر از کتاب البدر المشعشع است. (4) در برخی منابع، این اثر را ترجمۀ کتاب بدر المشعشع دانستهاند که اشتباه است.

6. ذریعة العاصین: این کتاب درباره اخلاق، تاریخ و فضایل و معجزات ائمۀ اطهار علیهم السلام به زبان فارسی و در صد بخش است. (5)

7. تاریخ أم المصائب سیدتنا زینب: کتابی فارسی دربارۀ حضرت زینب علیها السلام در بیش از هزاران صفحه است. (6)

8. الفوائد الضیائیة فی الأحکام الإلهیة الشرعیة: کتابی فقهی و استدلالی به زبان فارسی است. مؤلف، کتاب را به اسم برادرش محمدباقر نگاشته است. (7)

ص:118

9. بشارات الأمة فی موالید الأئمة: کتابی فارسی و مفصل دربارۀ اصول عقاید دین است. در پایان کتاب، زندگانی ائمه اطهار علیهم السلام به اختصار آمده است. (1)

ص:119

آیت اللّه سید میر حسین شریفی «تندیس اخلاص»

اشاره

آیت اللّه

سید میر حسین شریفی

«تندیس اخلاص» (1)

تولد

آیت الله سید میر حسین شریفی در یکی از روزهای سال 1313ش در روستای خاسار «سانچارک» استان سر پل افغانستان به دنیا آمد. پدرش آیت الله سید حیدر موسوی، معروف به آقای داماد از علمای افغانستان بود. مادرش زنی با ایمان، دانش دوست و علاقهمند به خاندان عترت بود. سید میر حسین، احکام شرعی را نزد پدر و مادر فرا گرفت و با عشق اهل بیت علیهم السلام بزرگ شد.

ص:120

ص:121

(متوفای 1344 و معروف به حاج دهنه) (1) علوم حوزوی را فرا میگیرد.

برادر آیت الله شریفی در این باره میگوید:

سید میر حسین شریفی در سال 1322 که ده بهار از عمرش گذشته بود، خانه را به قصد حوزۀ علمیه بلخاب ترک کرد و از محضر آیت الله سید محمد دهنه کسب فیض نمود. (2)

وی سه سال نزد آیت الله سید محمد دهنه درس میخواند (3) و در سال 1326بلخاب را به قصد زادگاهش بلخاب ترک می کند. سپس در مدرسه علمیۀ شاهمرد، از توابع سانچارک نزد آیت الله حاج سید غلام حسن واعظ، (4) مطول را فرا میگیرد و دروس مقدماتی، صرف

ص:122

و سیوطی را تدریس میکند. (1)

وی در سال 1330با تشویق و حمایت مالی نزدیکانش، برای ادامۀ تحصیل به مشهد میرود و در مدرسه علمیه عباس قلی خان اقامت میگزیند. وی در حوزۀ علمیه مشهد علوم اسلامی را فرا میگیرد و کنار تحصیل، درسهایی را که خوانده بود تدریس میکند.

وی در فن خطابه، تبحر خاصی داشت. آیت الله شریفی ادبیات و مطول را نزد ادیب نیشابوری و شرح لمعه را نزد آیت الله سید کاظم اردبیلی فرا گرفت. او مشکلات مالی را تحمل کرد و به تحصیل علوم دینی ادامه داد. وی در این باره میگوید:

ما در مشهد مقدس به علت نداشتن شهریه، دور بودن از وطن و نبود درآمد، تا یک سال از نان خشک سیر نشدیم. (2)

حجت الاسلام شریفی در سال 1335 برای ادامه تحصیل به عراق رفت. وی پس از رسیدن به نجف اشرف و زیارت قبر مولا علی علیه السلام، به دروس اساتید آن زمان حوزه نجف اشرف شرکت میورزد و در آن جا سطوح عالی فقه، اصول و فلسفه را نزد اساتید، همچون آیات: شیخ مجتبی لنکرانی و شهید محراب سید اسدالله مدنی میآموزد و همچنین خارج فقه و اصول را از محضر آیات عظام: سید احمد مستنبط، سید محسن حکیم و سید محمود شاهرودی فرا میگیرد. (3)

آیت الله شریفی 5 سال در حوزۀ علمیۀ نجف به تحصیل و تدریس علوم اسلامی پرداخت. برادر بزرگ وی که در آن زمان وکالت برخی از مراجع تقلید نجف را در افغانستان بر عهده داشت، در سال 1339 برای زیارت عتبات عالیات و دیدار با مراجع به عراق سفر میکند و به نجف میرود.

ص:123

حجت الاسلام سید محمدعلی شریفی میگوید:

وقتی وارد نجف شدم، آیت الله شریفی مجلس دید و بازدید ترتیب داد که در آن مجلس، تعداد زیادی از علما و استادان شرکت کردند و از جمله مرحوم آیت الله سید احمد مستنبط (صاحب کتاب القطره) در آن مجلس شرکت کرده بود.

وقتی آیت الله مستنبط خواست مجلس را ترک کند، دست بر شانۀ سید میر حسین می گذاشت و به من رو کرد و گفت: این آقا ملا شده است. (1)

آیت الله شریفی 30 سال در حوزههای علمیه افغانستان، ایران و عراق به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.

استادان وی در افغانستان عبارت اند از:

سید محمدعلی شریفی، ملا محمدجان، آیت الله حاج سید محمد دهنه بلخابی و آیت الله سید غلامحسن واعظ سانچارکی.

استادان وی در حوزههای علمیه مشهد عبارت بودند از: ادیب نیشابور و آیت الله سید کاظم اردبیلی.

استادان وی در حوزۀ علمیه نجف اشرف عبارت اند از: شیخ محمدعلی مدرس افغانی، شیخ مجتبی لنکرانی، امام خمینی، سید ابوالقاسم خویی و سید محمد شاهرودی.

ص:124

ص:125

بودند. آیت الله شریفی نیز جزو دعوت شدگان بود. برگزارکنندگان مجلس جشن، آیت الله شریفی را به عنوان یکی از سخنرانان برگزیدند. وی آن چنان عالمانه و مستدل، سخن میگفت که همۀ شرکت کنندگان به ویژه علمای اهل سنّت را به حیرت واداشت. (1)

یکی از روحانیان سانچارک درباره شخصیت علمی استاد شریفی میگوید:

جایگاه علمی و فصاحت و بلاغت ایشان در میان مردم شیعه و اهل سنّت منطقه پذیرفته شده بود. بحثهای علمی که در منابر مطرح میکرد، بسیار کارشناسانه بود و در هر زمینه حرفی برای گفتن داشت.

قاری ایوب از علمای اهل سنّت سانچارک، درباره آیت الله شریفی میگفت: کمتر شخصیت در منطقه داریم که در مشهد، قم و نجف و حتی از علمای اهل سنّت که در مصر تحصیل کرده اند، به میزان آقای شریفی از نگاه علمی و توان استدلال مسائل دینی رسیده باشند. (2) استاد مرحوم شریفی رحمة الله نه تنها در مناطق مختلف سانچارک به تبلیغ دین اهتمام میورزید؛ بلکه گاهی از مناطق دیگر نیز به تبلیغ و ارشاد مردم میپرداخت.

یکی از روحانیان بلخاب درباره احساس مسئولیت آیت الله شریفی میگوید:

در سال 1341 حکومت وقت افغانستان قصد کشف حجاب را داشت و نوکران خود را برای آن نقشه پلید به اقصی نقاط گسیل داشت و از آن جمله دستوراتی را به فرمانداری بلخاب میفرستد. ایام محرم سال 1341 فرا رسیده بود. علمای بلخاب به خاطر وجود خطر و عدم توانایی در مقابله با آن طرح، مرکز بلخاب را ترک کرده بودند. در آن شرایط بود که آیت الله شریفی سینه سپر کرد و در منبر حسینیه برزگ دهنه بلخاب، منبر رفت. هنوز ایام محرم تمام نشده بود که والی (استاندار) جوزجان عوض شد و برنامه کشف حجاب تعطیل گردید. (3)

یکی دیگر از هم دوره ایهای استاد شریفی درباره شایستگیهای وی میگوید:

ص:126

آیت الله شریفی در خطابه و منبر، شخصیت کم نظیری داشت. وی با ضرب- المثلهای تاریخی، مطالب علمی را بیان میکرد و با فصاحت و بلاغت، حرف هایش دلنشین و جذاب میشد. (1)

یکی از نویسندگان سانچارک در معرفی آیت الله شریفی میگوید:

ایشان در منبر براساس ظرفیت مخاطبان حرف میزد و مخاطب شناسی عجیبی داشت. سعی میکرد صحبتهایش در منبر به درازا نکشد تا مخاطبان احساس خستگی نکنند. وی حرفهای خود را با مثال بیان میکرد تا برای مخاطبان دلچسب باشد و در ذهن آن ها بماند. (2)

استاد شریفی نه تنها در دو منطقه سانچارک به ترویج دین میپرداخت؛ بلکه به فکر جوانان فراتر از آن منطقه بود و هر جا که دین و هویت دینی مردم در خطر بود، به آن جا میرفت و به ارشاد مردم، به ویژه جوانان همّت میگماشت.

گروههای مارکسیستی، التقاطی و چپ گرا در اوایل دهه 50 در مزار شریف در پی جذب جوانان تحصیل کرده بودند. آیت الله شریفی به مزار شریف میرود تا با تبیین درست اندیشۀ دینی، جوانان دانشگاهی را از خطر گروههای مارکسیستی و چپ گرا باز بدارد.

مزار شریف در آن زمان از جمله شهرهایی بود که زمینه برای تلاشهای ضد دینی در آن فراهم بود و گروههای مختلف با افکار ضد دینی به مراکز آموزشی و دانشگاهها رخنه کرده بودند. دکتر یوسف فرمان، از پزشکان حاذق که سالها در مزار شریف و کابل مشغول درمان مردم بود، دربارۀ تأثیر مکاتب الحادی بر جوانان مزار شریف و نقش آیت الله شریفی در مبارزه با اندیشههای ضد دینی میگوید:

در زمان تحصیل در انگلستان، مدتی تحت تأثیر مکاتب الحادی قرار گرفته بودم و شبهات گوناگونی نسبت به اسلام در ذهن من ایجاد شده بود. بعد از بازگشت به

ص:127

وطن، تعبداً به اسلام ایمان داشتم؛ اما آن شبهات هیچ گاه از ذهن من پاک نشد. تنها هنگامی آن شبهات از ذهن من پاک شد که در مصاحبت با آیت الله شریفی و شرکت در جلسات سخنرانی ایشان، جوابهای خود را یافتم و اعتقادم به اسلام محکم گردید. (1)

ص:128

در سال 1343 بعد از پایان یافتن دورۀ سربازی (که در کابل انجام که وظیفه میکرد) در حسینیۀ عرفان آیت الله سیدعبدالحمید ناصر -که تعدادی اتاق برای اقامت و تحصیل طلاب ساخته شده بود- ادبیات عرب تا لمعه را درس میگفت و ادامۀ آن جا را به جای آیت الله ناصر که به زیارت عتبات رفته بود، بر عهده داشت. (1)

ص:129

در سالهای اخیر، تحت نظارت فرزندان مرحوم ملا حیدر و مدیریت آقایان ضیائی و مقدسی، به فعالیتهایش ادامه میدهد. (1)

یکی دیگر از پژوهشگران عرصۀ فرهنگ، تاریخ و ادبیات منطقه سانچارک در این باره میگوید:

پدر آیت الله شریفی از مفاخر علم و اخلاص بود که در زمان حیات خود در منطقه سانچارک «قشلاق خاسار» محلی را برای تدریس علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام و احکام شرعی برگزید و سالها خود در آن محل مشغول تدریس بود.

وقتی آیت الله شریفی از نجف اشرف برگشت و با مقداری از درآمد شخصی و نیز حمایت مالی مردم، در غیر آن محل، مدرسۀ علمیهای را بنا نهادند و مردم، نام آن را حیدریه گزاردند و آیت الله شریفی سالها در آن جا به تدریس علوم دینی مشغول بود. (2)

مرحوم استاد شریفی در سال 1351 به ولایت بلخ اولسوالی (فرمانداری) شولگره میرود و در آن منطقه حوزه علوم دینی متروکه را حیا میکند و مدتی در آن جا میماند و تدریس میکند.

وی وجوه شرعی را از مردم دریافت میکرد و به مصرف طلاب می رساند. (3) یکی از علمای بلخ در این باره میگوید:

آیت الله شریفی یکی از چهرههای علمی و خدمتگزار کشور، به خصوص سمت شمال، به حساب میآمد. ایشان در منطقه شولگره از توابع بلخ (محل سرآسیاب) حوزۀ علمیهای را که سالها غیر فعال بود، احیا ساخت و مدتی در آن حوزه تدریس کرد.

ص:130

ص:131

هدایت و رهبری فکری مجاهدین و قیام مردم علیه اشغالگران خارجی نقش مؤثری ایفا کرد. (1)

یکی دیگر از روحانیان دربارۀ حضور وی در عرصۀ جهاد میگوید:

در سال 1358 که آغاز جهاد مردم مسلمان افغانستان علیه شوروی سابق بود تا سال 1370 در جبهه جهاد با هم بودیم. ایشان به عنوان شخصیت تأثیرگذار در عرصۀ جهاد و هدایت مجاهدین مطرح بود و مشکلات علمی و شرعی آنها را پاسخ میگفت.

آیت الله شریفی علاوه بر آن که یک عالم دینی و صاحب اندیشه بود، طراح، مدیر و آشنا به مسائل افغانستان و جهان نیز بود. (2)

یکی دیگر از روحانیان منطقه میگوید:

با توجه به بافت فرهنگی منطقه و ترکیب آن از دو جناح (شیعه و اهل سنّت) آیت الله شریفی لازم دید تا با فرهنگ اهل سنّت نیز آشنایی پیدا کند. وی در این مورد تبحّر قابل توجهی داشت. (3)

یکی دیگر از چهرههای جهادی بلخاب میگوید:

در زمان حمله گروه طالبان به سانچارک، اهل سنّت از آن منطقه به مرکز مقاومت بلخاب آمدند که در جمع آن ها تعداد از مولویهای اهل سنّت نیز بودند. (4)

مولوی ظریف که یکی از چهرههای علمی شناخته شده سانچارک بود، از آیت الله شریفی با عظمت یاد میکرد و او را تنها چهره علمی، اجتماعی و جهادی سانچارک

ص:132

میدانست. وی میگفت: ما از ایشان استفادههای علمی زیادی کرده ایم و اهل سنّت، شیعه را با زبان و رفتار ایشان میشناسند. (1)

3. حضور ذهن: یکی از ویژگیهای آیت الله شریفی، حضور ذهن قوی او بود. یکی از استادان حوزۀ علمیۀ قم که از نزدیک با وی آشنا بود در این باره میگوید:

در سال 1371، آقای شریفی در مشهد مقدس ساکن بود. عصرها تعداد از علمای افغانستان مقیم مشهد مقدس به منزل ایشان واقع در کوی طلاب میرفتند و جلسه علمی تشکیل میدادند. در همان سال، من از حوزۀ علمیۀ قم عازم افغانستان بودم و چند روز مشهد ماندم و مدتی که در مشهد بودم عصرها به منزل آیت الله شریفی می رفتم و در جمع آن ها شرکت میورزیدم. در آن جلسات مباحث مختلفی مطرح میشد، مثل فقهی، کلامی، فلسفی، ادبی و... آقای شریفی با وجود آن که بیش از 30 سال از حوزههای علوم دینی دور بود و به کارهای اجتماعی و جهادی در افغانستان اشتغال داشت، آن چنان به مباحث فلسفی میپرداخت و به دیدگاههای ملاصدرا استناد میکرد که گویا اسفار جلوی روی ایشان قرار دارد. در مباحث دیگر نیز به همین میزان حضور ذهن داشت. (2)

4. گشاده دستی: یکی از صفات برجسته اخلاقی وی گشاده دستی بود. استاد شریفی از مراجع تقلید نجف وکالت داشت و وجوه را از مردم میگرفت و به نیازمندان میداد. وی از مال شخصی خود هم به نیازمندان کمک میکرد.

آیت الله سید جعفر فاضلی بلخابی در این باره میگوید:

در سال 1355 که ایشان وکالت مراجع تقلید را داشت و وجوه را جمع آوری و به نجف اشرف میفرستاد به شولگره که از جمله فرمانداریهای ولایت بلخ است رفت تا وجوه شرعی را جمع آوری کند. من در آن سفر در خدمت ایشان بودم. آیت

ص:133

الله شریفی در آن سفر حدود 100 رأس گوسفند از مردم جمع آوری نمود تا آن ها را بفروشد و پولش را به نجف بفرستد و برای صاحبان حساب رسید بیاورد.

در فاصله بین شولگره و خاسار که حدود 100کیلومتر است، استاد شریفی هرگاه به نیازمندی برخورد میکرد، از گوسفندانی که در اختیار داشت به او میداد. آن قدر از آن ها به فقرا داد که وقتی به منطقه خاسار رسیدیم حتی یک رأس گوسفند باقی نماند. ایشان از مال شخصی خود به میزان قیمت گوسفندان پول تهیه کرد و به نجف اشرف فرستاد و برای صاحبان گوسفندان، رسید آورد. (1) آیت الله شریفی، اگر بچه یتیمی را میدید که گریه میکند، او را در آغوش میگرفت، نوازش میکرد و میگفت: درد یتیمی، او را بس است. (2)

همسر استاد شریفی میگوید:

روزی خانمی که نسبتی با ما داشت به منزل ما آمده، گفت: چند روزی است که ما در منزل، چیزی برای خوردن نداریم. آقا از شنیدن این حرف، خیلی ناراحت شد و گفت: چرا زودتر ما را خبر نکردی؟ آن گاه به من گفت: برنج، روغن و مواد غذایی به او بده و از آن جا که آخر ماه بود و وقت شهریه نرسیده بود و ایشان پول نداشت تا به او بدهد، پنج کیلو برنج که در منزل داشتیم به وی بخشید و سپس به مغازه رفت و روغن، برنج و سایر مواد غذایی را از مغازه نسیه گرفت و به منزل آن خانم که چند بچه یتیم داشت فرستاد. (3)

در طول زندگی ام با ایشان بارها بارها شاهد بودم مواد غذایی را که خودمان احتیاج داشتیم به فقرا و نیازمندان میداد و ما خود به سختی و تنگدستی میگذراندیم. (4)

5. روح لطیف: آیت الله شریفی بسیار مهربان و برخوردار از لطافت روح بود. وی طاقت شنیدن درد و نالۀ کودکان را نداشت. هرگاه صدای گریه بچهای را میشنید، ناراحت

ص:134

میشد و میگفت: چرا بچه گریه میکند؟ او را ساکت کنید. گاهی خود ایشان از جا بلند میشد و آن کودک را در آغوش میگرفت تا ساکت شود. (1) یکی از سادات محترم سانچارک میگوید:

دو ماه قبل از رحلت آیت الله شریفی، پسرم مریض شده بود. من و همسرم داشتیم او را دکتر میبردیم و در مسیر راه با ایشان روبه رو شدیم. پسرم از شدت درد بر خود میپیچید و گریه و بی تابی میکرد. آقای شریفی دو هزار تومان پول به وی داد و گفت: برای بچه چیزی بخر تا آرام شود. دیدم آقا خیلی ناراحت است. پرسیدم: آقا چرا این قدر ناراحت هستید؟ گفت: وقتی بچهای گریه میکند، من تحمل شنیدن آن را ندارم. (2)

یکی دیگر از سادات خاسار میگوید:

در آن ایام که آیت الله شریفی در بستر مریضی افتاده بود، به عیادت ایشان رفتم. تعداد از اقارب در کنار وی نشسته بودند. در گوشۀ اتاق، داخل یک ظرف، مقداری میوه بود. تعدادی کودک، بیرون از اتاق بودند که گاهی جلو میآمدند تا از میوهها بردارند، ولی جرأت نمیکردند. وقتی آیت الله شریفی متوجه شد، از جا بلند شد و آن میوهها را به کودکان داد و آنان را آرام ساخت. سپس گفت: هرگاه من ناراحتی و گریه کودکی را میبینم، قلبم پاره میشود. (3)

6. خیرخواهی: وی همواره می کوشید با اصلاح ذات البینی از تنشهای قومی و خانوادگی بکاهد. دامادش می گوید:

آیت الله شریفی اخلاق خیرخواهانه داشت و خیر همه را میخواست. سعی میکرد کدورتها را بردارد. یک روز من و همسرم درباره خرید کفش از بازار، اختلاف نظر پیدا کردیم که باعث ناراحتی و قهر همسرم شد. این موضوع به گوش آقای

ص:135

شریفی میرسد، دستور میدهد از پول شخصی اش همان کفش را از بازار بخرند و به همسرم بدهند و بگویند: من خریده ام، تا تنش ما از بین برود. (1)

7. گذشت: استاد شریفی، کینه کسی را بر دل نمیگرفت. فرزندش میگوید:

سلوک و منش ایشان، دوری از جدال و دعوا بود. میفرمود: درگیری و جنگ، مال حیوانات است. اگر هم اتفاق میافتاد که با کسی جرّ و بحث کند و کدورتی پیش بیاید، در اسرع وقت، پیش قدم میشد و به رفع کدورت میپرداخت و سعی میکرد تا کینۀ کسی در دل او نباشد و از این رو به سراغش میرفت و از او دلجویی میکرد. برای رفع کدورت یا به منزل طرف میرفت یا به او زنگ میزد.

8 . نظم: آیت الله شریفی بسیار منظم بود. همسرش در این باره میگوید:

وسایلی که متعلق به خودش بود، جای مخصوص داشت و هرگاه مورد نیاز قرار میگرفت، از همان جا برمیداشت و استفاده میکرد و دوباره سر جایش میگذاشت. ایشان علاوه بر آن که خود از این خصیصه برخوردار بود، دیگران را نیز به رعایت نظم سفارش میکرد. هیچ وقت نشد که وقتی میخواست جایی برود، لباس و وسایل شخصی خود را که مورد نیازش بود، پیدا نکند. (2)

9. روحیه تشکیلاتی: آیت الله شریفی به کارهای سازمان یافته، مدیریت شده و تمرکز استعدادها و امکانات در چارچوبی منظم و تشکیلاتی تأکید میکرد و آن را برای به ثمر رساندن برنامههای سیاسی و فرهنگی با ارزش میدانست؛ از این رو به فعالان سیاسی و فرهنگی توصیه میکرد تا تشکلهای منظمی ایجاد کنند. یکی از چهرههای فرهنگی و سیاسی افغانستان در این باره میگوید:

آیت الله شریفی علاوه بر آن که یک چهرۀ شناخته شده علمی بود، یک شخصیت برخوردار از بینش سیاسی و تشکیلاتی نیز بود. ایشان به دورنمای جامعۀ افغانستان نگاه میکرد و از این رو توصیه مینمود برای پیشبرد اهداف سیاسی، فرهنگی و دفاع از حقوق مدنی به سازماندهی نیروها در قالب تشکیلات سیاسی و فرهنگی همّت گمارند.

ص:136

ما در سال 1382 با تأثیر پذیری و هدایتهای سیاسی و کارشناسانه ایشان، هستۀ فرهنگی- سیاسی به نام حزب رفاه ملی را در افغانستان بنیان نهادیم و در 12 آذر همان سال درخواست رسمی شدن آن را به دولت افغانستان دادیم و درخواست ما مورد قبول قرار گرفت.

از آن تاریخ به بعد به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی کشور مشغول هستیم. لازم است که یادآوری کنیم موفقیت خود را در ایجاد هسته مذکور و حضور در عرصههای فرهنگی و سیاسی، مرهون هدایت استاد شریفی میدانیم. (1)

ص:137

آیت اللّه محمدتقی صدیقین اصفهانی «عالم صادق»

اشاره

آیت اللّه محمدتقی صدیقین اصفهانی «عالم صادق» (1)

خاندان صدیقین

خاندان صدیقین اصفهانی، از خاندانهای مشهور شهر اصفهان است. شماری از فرهیختگان این خاندان عبارت اند از:

آیت الله ملا حسین علی صدیقین: ملا حسین علی صدیقین اصفهانی، فرزند محمد اسماعیل، دانشمندی پارسا بود که تمام عمرش را به تزکیۀ نفس گذراند. مرحوم آیت الله سید صدرالدین کوپایی اصفهانی درباره وی فرمود: «او فرشتهای است که به صورت انسان در آمده است.» (2) آیت الله ملا حسین علی صدیقین، نماینده و وکیل مطلق آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی در اصفهان بودند. (3) نماز

ص:138

وی از با شکوه ترین نمازهای جماعت شهر اصفهان بود. مردم از سراسر محلات اصفهان برای شرکت در نماز جماعتش حاضر میشدند. (1)

وی از دوستان صمیمی و هم بحث آیت الله میرزا ابوالحسن بروجردی، آیت الله میرزا ابوالحسن شمس آبادی، آیت الله حاج شیخ نورالدین اشنی و آیت الله میرزا علی اصغر شریف در دروس حوزه بود. (2) آیت الله علی مشکوة از شاگردان اوست. (3)

او در سال 1368 ق. در اصفهان درگذشت و در تکیۀ کازرونیها در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. آیت الله حاج شیخ محمد باقر صدیقین: شیخ محمد باقر صدیقین اصفهانی، فرزند آیت الله ملا حسین علی، دانشمندی پارسا بود که به خوش اخلاقی و تزکیۀ نفس شهرت داشت و در تعبیر خواب و گرفتن استخاره کم نظیر بود. رسالهای در «وحدت وجود» از آثار اوست. (4) آیت الله فضل الله ضیاء نور اصفهانی (1299-1364ق.) از شاگردان اوست. وی در سال 1414 ق. درگذشت و در تکیۀ کازرونی در تخت فولاد اصفهان دفن شد. (5)

ص:139

استادان دروس سطح وی عبارت اند از:

1. آیت الله حاج سید حسین خادمی اصفهانی: سید حسین خادمی اصفهانی در سوم شعبان 1319 ق. در اصفهان دیده به جهان گشود، مقدمات علوم دینی و دروس سطح را در زادگاه خود نزد شیخ علی یزدی، سید محمد نجف آبادی، سید علی نجف آبادی، میرزا احمد اصفهانی فرا گرفت و در درس خارج فقه و اصول آیت الله میرزا محمدصادق اصفهانی شرکت جست؛ آن گاه برای ادامۀ تحصیل به نجف مهاجرت کرد و در درس آیت الله نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی، آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت الله بلاغی و آیت الله سید ابوتراب خوانساری شرکت کرد و پس از آن به زادگاه خویش بازگشت.

آثاری از وی در علوم اسلامی به ویژه در اعتقادات به یادگار مانده است. این مجتهد پارسا که نیکی و دلسوزی اش زبانزد خاص و عام بود، روز دوشنبه 20/12/1363ش. (هجدهم جمادی الثانی 1405 ق.) دیده از جهان فرو بست و پس از تشییعی باشکوه در اصفهان و مشهد در جوار حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام آرمید.

2. آیت الله شیخ محمدحسن عالم نجف آبادی: شیخ محمدحسن عالم نجف آبادی، دانشمندی پارسا، مجتهدی عادل، مدرّسی برجسته، امام جماعت معروف اصفهان و مورد وثوق و احترام مردم بود. وی از شاگردان مرحوم حاج میرزا بدیع درب امامی، آخوند ملا محمدحسین کرمانی، آقا سید محمدباقر درچه ای، آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی محسوب می شد.

او سالها در مدرسه جدّ بزرگ به تدریس فقه پرداخت. وی معروف ترین استاد «شرح لمعه» حوزۀ علمیۀ اصفهان بود. وی در شب سه شنبه هجدهم ربیع الاول 1384 ق. در 97 سالگی درگذشت و در تکیۀ کازرونی دفن شد. (1)

3. آیت الله شیخ هبة الله هرندی: شیخ هبة الله هرندی، فرزند شیخ محمدعلی، دانشمندی پارسا، فقیه و مدرسی معروف بود. وی فقه، اصول و ادبیات را در مدرسۀ علمیۀ صدر تدریس میکرد. وی پس از عمری تبلیغ دین، درگذشت و در تکیۀ کازرونیها در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. (2)

ص:140

4. آیت الله سید علی اصغر برزانی (1310-1395ق.): سید علی اصغر حسینی برزانی از مدرسان برجستۀ حوزۀ علمیۀ اصفهان بود. وی در تدریس «قوانین اصول» و «فرائد الاصول» تبحر داشت و استادی منحصر به فرد بود. بیشتر طلاب اصفهان در درس «قوانین» و «رسائل» او شرکت میکردند.

وی مجتهدی پارسا و استادی توانا بود که افزون بر تدریس در حوزۀ علمیۀ اصفهان به ارشاد مردم مشغول بود.

وی در سال 1395 ق. در شب جمعه هفدهم ذی القعده در اصفهان درگذشت و پس از تشییع جنازهای با شکوه، در قبرستان تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. (1)

5. آیت الله شیخ عبدالحسین ادیب: آیت الله صدیقین در سال 1365 ق. برای بار دوم، زادگاه خود را ترک کرد و برای ادامۀ تحصیل به قم رفت. وی «کفایة الاصول» را در حوزۀ علمیۀ قم نزد آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی و آیت الله سید زین العابدین کاشانی فرا گرفت.

آیت الله صدیقین سالیان دراز در درس خارج آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی و آیت الله سید محمدتقی خوانساری و آیت الله محمد محقق داماد، آیت الله شیخ محمدعلی اراکی، امام خمینی و آیت الله محمدرضا گلپایگانی و سید محمدکاظم شریعتمداری شرکت کرد. وی «منظومه» حکیم سبزواری را نزد آیت الله علامه طباطبایی فرا گرفت.

وی در ایام تعطیلات حوزۀ علمیۀ قم به اصفهان می رفت و در حوزۀ علمیۀ اصفهان به فراگیری علوم اسلامی مشغول میشد.

استادانش در حوزۀ علمیۀ اصفهان در این دوران عبارت اند از:

1. آیت الله حاج شیخ مهدی نجفی مسجد شاهی؛

2. آیت الله حاج آقا رحیم ارباب.

حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی از مشاهیر علمای معاصر اصفهان است. وی در دوازدهم جمادی الثانی 1297 ق. در یکی از روستاهای توابع علیای اصفهان به دنیا آمد. او در

ص:141

خانوادهای ثروتمند، اصیل، نجیب و شریف تربیت شد و مقدمات و سطح را از محضر مدرسان حوزۀ علمیۀ اصفهان فرا گرفت. (1)

استادان درس خارج فقه و اصول وی عبارت اند از: میرزا ابوالمعالی کلباسی، ملا محمد کاشی، میر سید محمدتقی مدرس، سید محمدباقر درچهای و حکیم میرزا جهانگیرخان قشقایی.

وی در روز عید غدیر سال 1396 ق. درگذشت و در حوالی تکیۀ ملک در تخت فولاد به خاک سپرده شد.

3. آیت الله سید عبدالله ثقة الاسلام.

ص:142

وی 4 سال در خرم آباد به ادارۀ حوزۀ علمیه و تدریس درس خارج فقه و اصول پرداخت. حوزۀ علمیۀ خرم آباد در دورۀ سرپرستی وی رونق یافت.

ص:143

ص:144

مراجع تقلید، مجتهدان، مدّرسان و طلاب حوزههای علمیه از ابتدای نهضت امام خمینی از آن نهضت پشتیبانی کردند. آیت الله صدیقین یکی از امضاکنندگان اعلامیهها ضد رژیم پهلوی بود. اکنون متن دو اعلامیه را که نام آیت الله صدیقین بین امضاکنندگان آن دیده میشود، نقل میکنم:

ص:145

حسین مظاهری، محمدعلی موسوی، محمدباقر حسنی، ابوالقاسم مسافری، محمدعلی گرامی، یدالله پورهادی، سید هادی خسروشاهی، احمد امامی، علی اکبر مسعودی، شریعت اصفهانی، اسماعیل صدر، حسین الموسوی الاصفهانی، علی حیدری، محی الدین فاضل هرندی و... .

ص:146

حسن طاهری خرم آبادی، اکبر هاشمی، علی تهرانی پهلوانی، مهدی کروبی، علی اکبر ناطق نوری، محمدصادق تهرانی و....

ص:147

آیت اللّه شیخ محسن غروی قوچانی «مجاهد بصیر»

اشاره

آیت اللّه

شیخ محسن غروی قوچانی

«مجاهد بصیر» (1)

خانواده و ولادت

آیت الله حاج شیخ محسن غروی قوچانی در خانوادهای اهل علم و تقوا به دنیا آمد. پدرش حضرت آیت الله حاج شیخ محمد کبیر از علمای طراز اول قوچان (2)و مادرش بانویی

ص:148

علویه و با فضیلت بود. ولادت شیخ محسن در شهر مقدس مشهد و در سال 1303 ش. و در سالی بود که پدر بزرگوارش پس از بازگشت از نجف اشرف به مدت یک سال در مشهد توقف کرد، سپس به قوچان رفت و تا آخر عمر شریف خود در آن جا ماند.

این عالم بزرگوار از آن جا که دوست داشت در نسلش کسی باشد که راه او را در طلبگی و سربازی امام زمان علیه السلام ادامه دهد، از تولد پسرش خوشحال شد؛ بنابراین از همان ابتدا فرزندش را مورد عنایت و توجه قرار داد؛ به ویژه که این پسر در شش سالگی مادر مهربانش را از دست داد و توجه ویژه پدر به تربیت و تعلیم دو چندان شد. پدر او را به مدرسۀ رسمی فرستاد و وی تا پنجم ابتدایی تحصیل کرد. سپس حاج شیخ محمد کبیر، قرآن، احکام، صرف، نحو و معانی بیان را به فرزندش آموخت و این برنامه تا روزی که در قید حیات بود ادامه داشت.

جناب آقای شیخ محسن در 21 سالگی پدر را نیز از دست داد. فقدان پدر باعث شد که وی برای ادامۀ تحصیلات حوزوی از قوچان به قم سفر کند. وی دو سال در قم توقف کرد و لمعتین را فرا گرفت و در ضمن با فنون بیان و خطابه آشنا شد؛ اما همیشه در جان خود نسبت به نجف اشرف و حوزۀ علمیۀ آن در جوار امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام کشش خاصی احساس میکرد؛ کشش و گرایشی که از عمق جان ولایی او سرچشمه میگرفت.

ص:149

مرحوم شیخ عبدالحسین زنجانی است. (1) به فرموده آیت الله شیخ محسن غروی، نامبرده از روح والای معنوی و فضل و دانش بالایی برخوردار بود. وی میگوید این عالم وارسته در مدرسۀ سید کاظم یزدی، سطح را تدریس میکرد و همین امر باعث شد من در یکی از حجرههای این مدرسه اقامت کنم و دروس سطح را نزد او ادامه دهم. من مورد عنایت و محبت وی قرار گرفتم تا جایی که از روی لطف و جبران زحمات پدرم، وی دختر خود را به تزویج من در آورد.

ص:150

غروی ابتدا حضرت آیت الله العظمی سید عبدالاعلی سبزواری را برگزید. ایشان در مباحث درس خارج آیات عظام: حکیم، شاهرودی، شیرازی و خویی که از اساطین فقه و اصول نجف و از مراجع تقلید وقت بودند نیز شرکت میکرد؛ اما آن چه بارها مرحوم آقا خود تأکید داشتند این بود که در مجلس درس مرحوم سبزواری بیشترین حضور را داشته و تمام دروس را مینوشته و با دو دوست یاد شده مباحثه میکرده است؛ برنامهای که تا کسب مراتب عالی فقاهت و اجتهاد ادامه یافت. بعدها با ورود امام به نجف، درس ایشان نیز به دروس خارج شیخ محسن اضافه شد؛ حضوری جدی و پرحرارت که از عشق به مرام مبارزهای امام (1) سرچشمه میگرفت.

ص:151

2. ظلم و ستم به مردم، زندان، شکنجه و تبعید مردان غیور و مبارزی که علیه گسترش فرهنگ فاسد غربی و به ابتذال کشاندن جامعه مسلمانان توسط محمدرضا پهلوی در طول ده ها سال حکومت بر ایران انجام میگرفت که البته در طول این سالها با مبارزات روحانیت شجاع مانند: شهید نواب صفوی، آیت الله کاشانی و نهضت امام خمینی روبه رو شد و قیام 15خرداد و پانزده هزار شهید، حوادثی است که در جان و دل مردم ایران ضبط و در صفحات تاریخ آن به ثبت رسید. (1)

3. حملۀ دژخیمان شاه به مردم و کشتار آنان و حمله به طلاب در قم و مدرسۀ فیضیه و دستگیری امام و سپس زندانی و تبعید کردن وی به ترکیه که مردم و علمای بلاد و حوزههای علمیۀ جهان تشیع در ایران، عراق، لبنان و پاکستان را به واکنش شدید واداشت و حتی رؤسای کشورهای اسلامی و عربی دست به کار شدند و بر شاه ظالم فشار آوردند تا از خونریزی و قتل عام دست بردارد. در تمامی این شرایط، کام آیت الله غروی جوان از این تلخیها بی بهره نبود؛ بنابراین ایشان در زمان تبعید امام رحمة الله به ترکیه با این که در نجف اشرف بود، همراه تعدادی از طلاب و فضلای حوزۀ علمیۀ نجف اشرف - با وجود عدم استقبال کامل و درخور آن حوزه- اقدام به تشکیل مجالس اعتراض آمیز علیه شاه و برقراری مجالس ختم برای شهدای 15 خرداد کرد.

شایسته است ذکر شود که سخنران پر شور و شعور این مجالس که در مدرسۀ سید کاظم یزدی کبری و صغری و مدرسه آخوند وسطی برقرار میشد، خود مرحوم آیت الله غروی بود تا این که حضرت امام از ترکیه به عراق و نجف تبعید شد. به همین مناسبت باز هم آن مرحوم به کمک دوستان و علاقه مندان به امام، مراسم عظیم استقبال از ایشان را که بی تردید در امر نهضت و تداوم آن و حفظ جایگاه و حرمت امام و مرجعیت شیعه تأثیرگذار بود، برگزار کردند. وی همچنان در کنار امام بود و از یارانش به شمار میآمد و به همین دلیل ساواک او را تا مدتی از ورود به ایران منع کرد.

ص:152

ص:153

وی در اواخر سال 1966م. (حدود سال 1345 ش.) وارد لبنان و در محله قماطئیه، ساکن شد. جمع زیادی از اهالی آن سامان از آیت الله غروی، استقبال و وی را به امامت جماعت در مسجد امام صادق علیه السلام انتخاب کردند. وی از همان روز اول، نماز جماعت و سخنرانی را آغاز و منبر و محراب را به عنوان دو سنگر و پایگاه خدمت به مردم مسلمان برگزید. مردم مؤمن و تشنۀ معارف اهل بیت علیهم السلام که به خاطر شرایط حاکم و جوّ غربزدگی بیروت (پایتخت لبنان) از معارف دینی دور مانده بودند، با دلی پاک و فطرت خداجو، گِرد آن عالم آگاه حلقه زدند و خیلی زود مجذوب اخلاق، دانش و تواضع او شدند. آیت الله غروی با وجود سختیهایی که معمولاً در آغاز کار از قبیل سکونت، امکانات و آمد و رفت وجود دارد، برنامههای خود را شروع و براساس یک اصل اساسی تداوم بخشید. این اصل عبارت بود از: تربیت نفوس و تهذیب اخلاق مبتنی بر علاج امراض نفسانی مانند: نفاق، کینه، دغل، ریاکاری، غیبت و دروغ؛ صفاتی که معمولاً نفس به آن ها گرفتار میشود. وی پیوسته نمازهای جماعت، سخنرانی، وعظ و ارشاد را در مسجد و منبر بر پا میکرد. این عالم وارسته برای مدتی طولانی و با کمال تواضع، در مدارس رسمی منطقه حضور یافت و بدین طریق به میان قشر نوجوان رفت تا تعلیمات دینی و آموزشهای اخلاقی و احکام شرعی را از پایه بنیان گذاری کند. مردم نیز قدرشناس بودند و به او عشق میورزیدند؛ عشقی متقابل و عمیق که به همین دلیل، فعالیتها گسترده شد و بزرگان محل در صدد تأسیس حسینیهای بزرگ تر برآمدند. البته این کار نیاز به بودجۀ کلانی داشت؛ از این رو آن عالم متعهد و با مسئولیت در سال 1968م. به کویت رفت و بودجۀ لازم را از تجار شیعۀ آن کشور جمع آوری کرد و موفق شد حسینیهای باشکوه که محل تجمعات بزرگ تر و انجام عزاداری و مراسم مختلف سال و برقراری کلاسهای آموزشی برای زنان و کودکان باشد در زمان و مکانی حساس بنیان بگذارد. زیرا لبنان، خط اول جبهۀ شیعه و اسلام در مقابل تبلیغات مسیحی و وهابیت و پیش از همه اسرائیل متجاوز بود که بارها به جنوب لبنان، حمله و جنگهای سنگینی را بر آن تحمیل کرده بود.

ص:154

به فکر سنگری دیگر افتاد؛ از این رو در مشورت با حضرت امام خمینی و علمای نجف اشرف، مقرر شد ایشان به ایران، موطن اصلی خود بازگردد. او ابتدا وارد قم شد و یک سال در آن جا به بحث و درس پرداخت. ایشان در حوزۀ علمیۀ قم به تدریس لمعتین، مکاسب و نیز جلساتی در آموزش فن خطابه پرداخت؛ اما نیاز جامعه و ملت مسلمان ایران در سراسر کشور به علمای آگاه، متعهد و مبارز روزافزون بود؛ شرایطی که در 3-4 سال قبل از پیروزی انقلاب در ایران حکم فرما بود.

به هر حال وی با دعوت مردم کرمانشاه و منطقه سر پل ذهاب و اصرار دوستانش، عازم آن منطقه شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی، در سنگر محراب و منبر به خدمت پرداخت. وی همچنان در این دو سنگر، ارتباطی تنگاتنگ با اقشار مختلف مردم مؤمن برقرار کرد و با تمام وجود و سرشار از شور و حماسه، علم، اخلاق، مهر و محبت که بدانها معروف و شناخته میشد، به فعالیت پرداخت. وی زمینه را برای به ثمر نشستن درخت نهضت امام خمینی، آن مرجع عظیم الشأن و رهبر محبوبش و محبوب مسلمانان جهان آماده کرد و تلاش و تکاپوی شبانه روزی را شروع نمود و برای مردم آن منطقه در همۀ عرصههای دینی، اجتماعی و سیاسی یار و راهنما بود.

وی در سخنرانیهایی داغ و پرشور، مردم را علیه شاه و نظام ستم شاهی به تظاهرات و راه پیمایی دعوت میکرد. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با کمک مردم مؤمن و انقلابی، کمیتههای انقلاب را تشکیل و به کنترل اوضاع حساس شهر و اطراف و روستاها، به خصوص مناطق مرزی آن، که با عراق مرزهای طولانی داشت، پرداخت. آن عالم وارسته و آگاه با درایت و متانت، موفق شد از همان اوایل کار، در تشکیل سپاه و جهاد سازندگی منطقه، سهیم شود و مردم را به یاری و همکاری با این دو نهاد انقلابی دعوت و تشویق کند. (1)

در همان اوایل انقلاب، دو برنامه مهم و حساس دیگر در کار بود؛ یکی برنامه مجلس شورای اسلامی و دیگری مجلس خبرگان قانون اساسی که به همین مناسبت به ایشان پیشنهاد شد، خود را نامزد کند؛ اما او هرگز نمی پذیرفت و میفرمود: رسالت ما ارشاد و

ص:155

تبلیغ است و سنگر اصلی ما طلبهها مسجد و منبر است. برای پستهای مهم و حساس، مردان میدان بسیارند. حضرت آیت الله غروی تا آخر عمر مبارک همچنان در سنگر مساجد باقی ماند چه در سرپل ذهاب و چه بعدها که به تهران رفت.

ص:156

ص:157

آیت اللّه ابوالقاسم غروی تبریزی «از تبار صالحان»

اشاره

آیت اللّه

ابوالقاسم غروی تبریزی

«از تبار صالحان» (1)

خاندان

خاندان آیت الله شیخ ابوالقاسم غروی تبریزی از خاندان های علمی و مطرح در آذربایجان و عراق در عرفان و معرفت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام از سرآمدان روزگار بودند.

پدر آیت الله شیخ ابوالقاسم غروی تبریزی، آیت الله شیخ هدایت الله تبریزی غروی، فقیه زاهد عصر خویش بود. پدربزرگش آیت الله شیخ زین العابدین تبریزی، مجتهدی پارسا بود که نسبش با هشت واسطه به شیخ بهایی می رسید. نسب شیخ بهایی نیز به حارث هَمدان یار باوفای امیرالمؤمنین علی علیه السلام می رسد. (2)

ص:158

ص:159

خارج فقه و اصول پرداخت و روش های استنباط احکام شرعی را به شاگردان خود آموخت. استاد سید باقر خسروشاهی در شیوۀ تدریس دروس مقدمات وی می گوید:

ایشان خیلی خوش بیان بود و درسی را که می خواست تدریس کند، اوّل تقسیم بندی می کرد، توضیح می داد و سپس مطالب را روی کتاب تطبیق می کرد. (1) یکی دیگر از شاگردانش دربارۀ نحوۀ تدریس درس خارج وی می گوید:

بحث مورد نظر را اوّل بیان می کرد، سپس نظر برخی فقهای بزرگ و استادانش را می آورد و بعد آن ها را می پذیرفت یا نمی پذیرفت و در آخر، نظر خویش را بیان میکرد. (2)

حجت الاسلام والمسلمین فیض دربارۀ دلسوزی اش درباره شاگردانش می گوید:

مثل یک پدر و برادر بزرگ به همۀ افراد و اطرافیان و به ویژه آنان که پای درسشان بود، دلسوزی داشت. (3)

ص:160

7. تقریرات خارج مکاسب (خطی)؛

8 . تفسیر سوره های کوچک قرآن کریم (خطی)؛

9. مقدمه، تحقیق و تصحیح الکتاب الحمید فی تفسیر سورتی الحمد و التوحید، تألیف پدرش آیت الله شیخ هدآیت الله تبریزی غروی که از سوی انتشارات آیۀ حیات در سال 1382 منتشر شد.

ص:161

حجت الاسلام والمسلمین دکتر بنی هاشمی می گوید:

آداب اخلاقی را می دانستند. اخلاقیات را لحاظ می فرمودند. واقعا اگر یک جوان بیست ساله با ایشان مجالست می کرد این قدر از این مرحوم، تواضع و ادب و فروتنی میدید که فکر می کرد که شرایط علامه با ایشان برابر است. هیچ احساس استادی و بزرگی و شأنیتی که در مبانی علمی و فنی و معنوی اجتماعی ایشان بود لحاظ نمی کرد. (1)

ص:162

ص:163

آیت اللّه غلامرضا رضوانی خمینی «امین ولایت»

اشاره

آیت اللّه

غلامرضا رضوانی خمینی

«امین ولایت» (1)

تولد

خمین از شهرهای دانشمندپرور استان مرکزی است. نام پیشین آن «کمره» است. بسیاری از دانشمندان از خمین برخاسته اند که برجسته ترین آنان، امام خمینی رحمة الله است. شیخ علی نقی کمره ای، شیخ خلیل کمره ای، شیخ محمدباقر کمره ای، آیت الله مسعودی خمینی و آیت الله غلامرضا رضوانی خمینی از نامدارانی به شمار می-آیند که از منطقۀ خمین برخاسته اند. غلامرضا رضوانی در سال 1309 در خمین دیده به جهان گشود. پدرش محمدکریم رضوانی، کاسبی پارسا و از هم بازیهای دوران کودکی امام خمینی بود. غلامرضا رضوانی خواندن، نوشتن و قرائت قرآنی را از مکتب آموخت. با تأسیس اولین مدرسۀ جدید در شهرستان خمین، وی در این مدرسه به تحصیل پرداخت و در ابتدای جوانی، در سال 1327 برای تحصیل علوم اسلامی راهی شهر مقدس قم شد.

ص:164

ص:165

ص:166

امام خمینی شرکت کرد. امام به او اعتماد داشت؛ به گونه ای که هنگام هجرت به پاریس، تمام امور منزل را در نجف به او سپرد.

آیت الله رضوانی دوست شهید سید مصطفی خمینی بود و با طلاب طرفدار امام خمینی ارتباط تنگاتنگی داشت. وی در سالهای پایانی اقامت امام خمینی در نجف، تلاش فراوان کرد حوزۀ علمیۀ نجف را پشتیبان انقلاب اسلامی در ایران سازد. پس از کودتای صدام، علیه حسن البکر، رژیم بعثی عراق، بسیاری از شیعیان و علمای ایرانی مقیم نجف، از جمله آیت الله رضوانی، را در سال 1358 از عراق اخراج کرد. آیت الله رضوانی پس از 22 سال سکونت در نجف، در خرداد 1358 به ایران بازگشت و چند ماه در قم اقامت کرد؛ ولی پس از آن، امام به فرزندش احمدآقا گفت: نزد آقای رضوانی برو و بگو: چرا از ما دوری می کنید، به تهران بیایید. به تهران رفت و به گروه «استفتای» دفتر امام خمینی پیوست. اندکی بعد، امام خمینی او را از اعضای فقهای شورای نگهبان قانون اساسی قرار داد.

ص:167

یکی یا دو نفر، بقیه آقایان اقدام به عمل کنند تا حاضر شود از خداوند تعالی، توفیق همه را خواستارم. روح الله الموسوی الخمینی. (1)

متن نامۀ امام خمینی در تاریخ 18/9/1356 عبارت است از:

بسم الله الرحمن الرحیم

به تاریخ 27 شهر ذی الحجه 1397، این جانب روح الله موسوی خمینی، در حال صحت و سلامت، وصیّ خود قرار دادم، حضرات حجج اسلام: آقای آقا شیخ حبیب-الله اراکی و آقای [شیخ غلامرضا] رضوانی خمینی و آقای آقا سید عباس خاتم یزدی و آقای آقا سید جعفر کریمی - دامت افاضاتهم - را در امور مربوط به وجوه شرعیه که نزد این جانب است. تمام وجوهی که نزد خودم و نزد آقای [شیخ نصرالله] خلخالی است، وجوه شرعیه است و یک فلس [پول خرد رایج در عراق] آن مال شخصی که مربوط به ورثه شود نیست؛ مگر یک پاکت که مختصر وجهی در آن است و پشتش نوشته شده: «مال شخص خودم است.» آقایان این وجوه را به طور شهریه، به هر نحو صلاح می دانند، در حوزه های علمیه مصرف نمایند. صورت وجوه در دفتر این جانب موجود است و چون وجوه به تدریج می رسد و صرف می شود، نمی توانم صورت را بدهم، و اگر عائله این جانب و مرحوم مصطفی - رحمه الله تعالی - خواستند نجف بمانند، به آن ها به مقدار متعارف، مخارج بدهند. از خداوند تعالی، توفیق و تأیید آقایان را خواستارم. امید است کمال احتیاط را در امور مراعات فرمایند.

و السلام علیکم و رحمة الله

روح الله الموسوی الخمینی (2)

ص:168

ص:169

شورای نگهبان، نظارت بر انتخابات و بررسی مصوبات مجلس شورای اسلامی از نظر عدم مطابقت با اسلام و قانون اساسی است.

متن حکم امام خمینی رحمة الله به آیت الله رضوانی چنین است:

بسمه تعالی

جناب حجت الاسلام آقای حاج شیخ غلامرضا رضوانی (دامت افاضاته) بنا بر اصل نود و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی که به منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از نظر عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با آن ها، شورایی به نام شورای نگهبان تشکیل می شود که انتخاب شش نفر از فقهاء عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسائل روز از این شورا به عهدۀ این جانب می باشد؛ لذا جناب عالی را به عنوان یکی از شش فقیه به عضویت شورای نگهبان منصوب می نمایم. از خداوند متعال موفقیت هر چه بیشتر شما را امیدوارم.

روح الله الموسوی الخمینی

اول اسفند ماه 1358 برابر 3 ربیع الثانی 1400

آیت الله رضوانی سه سال عضو شورای نگهبان بود. طبق اصل 92 قانون اساسی: «...در نخستین دوره، پس از گذشتن سه سال، نیمی از اعضای هر گروه (فقها و حقوقدانان) به قید قرعه تغییر می یابند.»؛ از این رو آیت الله رضوانی به قید قرعه از عضویت در شورای نگهبان خارج شد. وی سپس به ریاست دیوان عدالت اداری منصوب شد و در این نهاد هم خدمات ارزنده ای انجام داد.

در تابستان 1368، آیت الله یزدی - که از فقهای شورای نگهبان بود - با حکم آیت الله خامنه ای به ریاست قوه قضائیه منصوب و آیت الله رضوانی در تاریخ 9/6/1368 با حکم مقام معظم رهبری به عضویت شورای نگهبان منصوب شد. متن این حکم - که نشانگر توانایی علمی و عملی آیت الله رضوانی است- چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم

آیت الله آقای حاج شیخ غلامرضا رضوانی (دامت افاضاته)؛ با توجه به مفاد اصل نود و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی در مورد شورای نگهبان که

ص:170

به منظور صیانت از احکام مقدسه اسلام و قانون اساسی و عدم مغایرت مصوبّات مجلس شورای اسلامی با آن ها تشکیل می گردد و نصب فقهای آن بر عهده رهبر است و با معرفت به مراتب علمی و عمل جناب عالی - که مورد عنایت خاص امام فقید عظیم الشأن (رضوان الله تعالی علیه) قرار داشت - شما را به عضویت شورای مزبور منصوب می کنم. از خداوند متعال، موفقیت جنابعالی و سایر حضرات اعضای محترم را در حراست از خط مستقیم اسلام و انقلاب مسألت می نمایم.

سیّد علی خامنه ای - 9/6/68.

آیت الله رضوانی تا پایان عمر، جز مقطعی کوتاه، از اعضای فقهای شورای نگهبان بود. وی 31 سال در این نهاد مقدس به پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی می پرداخت.

ص:171

آیت اللّه سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی «اسوۀ فضیلت»

اشاره

آیت اللّه سید محمد حسن

مرتضوی لنگرودی

«اسوۀ فضیلت» (1)

مقدمه

خاندان آیت الله لنگرودی نزد مردم متدین، به ویژه طلاب و روحانیان حوزه های علمیه، از نظر تربیت و پرورش شخصیت های ممتاز علمی و معنوی، مشهور است. مرحوم آیت الله العظمی حاج سید مرتضی حسینی لنگرودی، (2) ملقب به حاج مجتهد (متوفای 1383ق.) از فقیهان نامدار معاصر و از شاگردان برجسته آیت الله نائینی، آیت الله اصفهانی و آیت الله محقق عراقی است. همۀ پسران او در زمان حکومت سیاه رضاخانی به تحصیل علوم حوزوی روی آوردند. همه پسران و نوادگان وی از مدرسان، فقیهان، مبلّغان دین و خادمان مکتب اهل بیت علیهم السلام به شمار می آیند. پسران وی عبارت اند از:

ص:172

1. آیت الله حاج سید محمدحسین مرتضوی لنگرودی - دامت برکاته - که در سال 1347 ق. به دنیا آمد و اکنون از فقیهان پارسا و مشهور تهران است. (1)

2. مرحوم آیت الله حاج سید محمدمهدی مرتضوی لنگرودی، ملقب به عبدالصاحب (1352 -1426 ق.) از فقیهان و مدرسان برجسته و متقی و دارای تألیفات سودمند فراوان. (2)

3. مرحوم آیت الله حاج سید محمدعلی مرتضوی لنگرودی (3) (1354-1416 ق.) از مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.

3. مرحوم آیت الله حاج سید محمدحسن مرتضوی لنگرودی.

ص:173

تبریزی و آقا شیخ موسی آموختم؛ البته همین مقدار را هم با مشکلات فراوان فرا گرفتم. حکومت طاغوتی عراق، ایجاد مزاحمت می کرد؛ زیرا اهل علم حاضر نبودند فرزندان خود را به مدارس دولتی بفرستند و این دو بزرگوار عهده دار تعلیم فرزندان اهل علم بودند و حکومت هم شدیداً با این کار مخالفت می کرد.

به یاد دارم سخت گیری به حدّی بود که مرحوم آقا شیخ موسی ناچار شد که ما را به حجره ای از حجره-های بالای صحن مطهر علوی ببرد؛ گرچه در آن جا هم امنیت نبود، مراقب بود که مأموران دولتی متوجه نشوند، هرگاه مأموری می آمد، فوراً ما را متفرق می کرد یا این که درِ حجره را به روی ما می-بست. این وضع تحصیل ما در نجف بود. (1)

ص:174

7. شیخ اسماعیل چاپلاقی (مکاسب)؛

8 . میرزا مهدی الهی قمشه ای؛

9. میرزا ابوالحسن شعرانی. (1)

آیت الله لنگرودی دربارۀ دوران تحصیل خود در تهران می گوید:

در سال 1361 همراه مرحوم والد به ایران آمدم و در تهران، چندی به مدارس جدید رفتم. پس از آن که مرحوم والد، مدرسۀ مرحوم حاج ابوالفتح را احیا کرد، در آن جا مشغول به تحصیل علوم دینی شدم. کتب متعارفه صرف و نحو، منطق، معانی و بیان را در مدرسه و خارج از مدرسه فرا گرفتم. اساتید ما در این کتاب ها اهل فن نبودند؛ ولی درسشان قابل استفاده بود. پس از این به فقه و اصول پرداختم. معالم و قوانین و شرح لمعه را نزد فضلا و علمای مدرسه و غیره فرا گرفتم؛ تا این که رسیدم به سطح عالی. تا سال 1373 قمری به تحصیل در تهران ادامه دادم. در این مدت، سطح عالی را به پایان رساندم. بعضی از بزرگانی که در حوزۀ تهران از محضرشان بهره برده ام عبارت اند از: مرحوم والد و حضرات آقایان شهرستانی و چاپلاقی (رسائل و مکاسب)؛ یکی از فضلا که از نجف برگشته بود و بر کفایة مسلط بود (کفایة)؛ مرحوم استاد الهی قمشه ای (شرح منظومه). حکیم ذوفنون حاج میرزا ابوالحسن شعرانی (شرح اشارات محقق طوسی)؛ هیئت فارسی و شرح چغمین. در درس مرحوم شعرانی با عده ای از دوستان از جمله آقای جوادی، آقای حسن زاده آملی و آقای رضی شیرازی شرکت می کردیم. (2)

ص:175

آیت الله لنگرودی هشت سال در درس فقه آیت الله بروجردی شرکت جست و تقریرات درس های صلاة، خمس، قضاء و طهارت آیت الله بروجردی، ثمرۀ این سال های اوست.

2. سید مرتضی مرتضوی لنگرودی (متوفای 1383 ق.)؛

آیت الله لنگرودی می گوید:

مرحوم والد وقتی که به قم مشرف شد، درس خارج اصول و فقهی را شروع کرد. بنده در درس اصول ایشان شرکت می کردم، قریب یک دورۀ کامل اصول. بعد از فوت مرحوم آیت الله بروجردی، در درس فقه ایشان هم شرکت کردم. (1)

3. امام خمینی (متوفای 1409 ق.)؛

آیت الله لنگرودی از برجسته ترین شاگردان درس خارج اصول امام خمینی بود. وی یک دوره درس اصول امام خمینی را نوشت که با نام «جواهر الاصول» در 6 جلد چاپ شد.

4. سید محمد محقق داماد (متوفای 1388 ق.)؛

5. سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (متوفای 1414 ق.)؛

6. میرزا هاشم آملی (متوفای 1413 ق.)؛

7. محمدعلی اراکی (متوفای 1415 ق.)؛

8. سید شهاب الدین مرعشی نجفی (متوفای 1411 ق.)؛

9. سید علی فانی اصفهانی (متوفای 1409 ق.)؛

10. شیخ مرتضی حائری یزدی (متوفای 1406 ق.)؛

11. سید کاظم شریعتمداری تبریزی (متوفای 1406 ق.)؛

12. سید محمدحسین طباطبایی (2) (متوفای 1402 ق.).

ص:176

آیت الله لنگرودی، مدت کوتاهی در حوزۀ علمیۀ نجف در درس خارج فقه و اصول امام خمینی، آیت الله سید ابوالقاسم خویی و آیت الله سید محسن طباطبایی حکیم شرکت کرد و در تابستان ها - که ایام تعطیلات درسی حوزۀ علمیۀ قم بود - به مشهد مقدس مشرف می شد و شب ها در مسجد گوهرشاد در دروس خارج فقه و اصول آیت الله میلانی، آیت الله فقیه سبزواری و آیت الله سید عبدالله شیرازی شرکت کرد. (1)

آیت الله لنگرودی بیش از 20 سال هم بحث آیت الله جوادی آملی در درس های حوزه بود. وی سال های طولانی با برخی فرهیختگان حوزه از جمله: هاشم تقدیری سبزواری، جلال طاهر شمس گلپایگانی، ابراهیم امینی نجف آبادی، فاضل کرمی زنجانی، اسماعیل سائینی زنجانی (2) هم بحث بود.

ص:177

8 . محمدهاشم محمدیان؛

9. صداقت بوشهری؛

10. هادی محمودی یزدی؛

11. ناصر باقری بیدهندی؛

12. علی محمد حکیمیان یزدی؛

13. محمد مصدّق یزدی؛

14. مهدی حسینیان قمی؛

15. سید صدرالدین مرتضوی لنگرودی؛

16. سید محمدجواد مرتضوی لنگرودی؛

17. سید محمدرضا رهنمائی شهرضایی؛

18. سید علی رضوی قمی؛

19. علی رضا رحیمی گلستانی؛

20. سید مهدی موسوی قمی؛

21. شیخ محسن محمدی همدانی؛

22. سید مهدی حسینی یزدی؛

23. سید طاهر غفاری ارومیه ای؛

24. محمد عاصمی گلپایگانی؛

25. علی عاصمی گلپایگانی؛

26. ابوالحسن بهداشتی تنکابنی؛

27. سید حسن حسینی پناه اردستانی؛

28. احمد احمدی لنگرودی؛

29. محمود خالقی زرندی؛

30. علی بهشتی؛

31. سید محمد مجیدی نظامی؛

32. شیخ مسیح توحیدی اصفهانی؛

33. دکتر علی اکبر حسنی؛

ص:178

34. سید محمد مرتضوی لنگرودی. (1)

ص:179

ص:180

توفیق دوران طلبگی و درس خواندنشان از سال 1330 یا 1331 در تهران که بودند، مشخص بود. ایشان 2 سال قبل از ما وارد قم شدند. این توفیق که انسان در صراط مستقیم باشد، در بیش از پنجاه سال که ما دیدیم، گذشته از این که در بیت رفیعی تربیت شده اند و از سیادت برخوردار بودند، مربوط به آن نزاهت درونی است. بنابراین، هم در آن مقطعی که درس می خواندند و بحث میکردند و تدریسشان و تألیفشان، ارتباطشان با مشایخ، همه نور و برکت و رحمت بود. امامت ایشان در مسجد هم همین طور بود. حشر ایشان با مردم از نظر موعظه و هدایت هم، چون از دل برمی خاست بر دل می نشست. (1)

ص:181

ولی نسبت به کسی یا روشی تندی داشته باشد این جور نبود. در مسائل جزئی، اظهارنظر نمی کرد. در این حشر بیش از 50 سال و مباحثه بیش از بیست سال «ما رایتُ الا جمیلا» ما جز خوبی از ایشان ندیدیم. حوادث، زیاد بود، بحث ها هم زیاد بود، نظرها هم مختلف بود. در بحث های نماز جمعۀ سال-های حدود 1350، نظر ما این بود که نماز جمعه حتماً باید خوانده شود و مرحوم آیت الله اراکی هم که نماز می خواندند ما شرکت می کردیم... این بحث ها هم بحث های تندی بود؛ اما تمام این بحث ها را به سلامتی گذراندند که نشانۀ استواری و تقوای ایشان بود.

مرحوم آیت الله طباطبایی جاذبه و طهارت روحی داشت. ایشان محضر مرحوم علامه را ترک نمی کرد و سالیان متمادی در جلسات خصوصی شرکت داشتند و از شاگردان خاص محسوب گردید که مورد عنایت خاص مرحوم علامه طباطبایی بودند. نسبت به امام خیلی علاقه مند بودند و تمام این بحث ها را هم ثبت میکردند و من از این «جواهر الاصول» ایشان متنعم هستم و در خدمت این کتاب هستم. همین قداست روح باعث شد که در این بیماری سنگین، ایشان با این که از پا افتاد، ولی از کار نیفتاد؛ خیلی هنر است بیست سال مریض بودند، شب و روز قرص می خوردند، آن بیماری انسان را از پا بیندازد ولی از کار نیندازد. معلوم می شود که قدرت انسان از جایی دیگر است. لابد شما دست و پای ایشان را دیدید و ناراحتی قلبی ایشان را دیدید، از این معلوم می شود که اولیای الهی ممکن است که از نظر جسم ضعیف بشوند؛ ولی از نظر روح از پا درنمی آیند. (1)

ص:182

شکایت نگشود و همیشه راضی بود. هرگاه از ایشان سؤال شد پای شما چطور است، با لبخند می فرمود: الحمدلله، خیلی درد می کند. وی در اواخر عمر، علاوه بر پادرد همیشگی، کسالت قلبی و مرض قند نیز داشت؛ ولی روزه گرفتن را ترک نمی کرد. آیت الله لنگرودی نماز و سایر عبادات را بدون شتابزدگی انجام می داد. وی با این که پادرد شدیدی داشت، تا میتوانست ایستاده نماز می خواند. آیت الله لنگرودی نافله ها را نیز ایستاده می-خواند. وی پس از نمازهای واجب، تعقیبات نماز، به ویژه تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام را انجام می داد و پای منبر می نشست و گاهی مشغول قرائت قرآن می شد. آیت الله لنگرودی با آن که از درد شدید پا در رنج بود، هرگاه کسی وارد می شد تمام قد می ایستاد.

وی در جلسات روضه که صبح های جمعه و دهۀ محرم و ایام فاطمیه در منزلش منعقد بود، کنار در می-نشست و به احترام مردم برمی خاست. مدتی بعد که برخاستن از زمین برایش مقدور نبود و روی صندلی می-نشست، هرگاه کسی وارد می شد، به احترام وی از صندلی برمی خاست و ایستاده، میهمانان را بدرقه می کرد. وی تا زمانی که توان داشت، به زیارت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می شتافت. آیت الله لنگرودی هیچ گاه به خاطر کسالت، زبان به شکوه نمیگشود، ذکر الحمدلله دائماً بر زبانش جاری بود.

آیت الله جوادی آملی در این باره میگوید:

بنده آخرین دیداری که با ایشان داشتم، یک هفته قبل از رحلت ایشان بود. آن روز، کسی نبود و آقایانی که در روضه شرکت کرده بودند، همه رفته بودند. بنده تنها بودم. دیدم می فرمایند که تمام بدنم درد می کند. (گریۀ آیت الله جوادی) خدا رحمت کند. جز حمد و عنایت الهی چیزی نمی گفتند. نه از طبیبی گله و نه از تشخیصی گله می کردند. (1)

ص:183

سخنران روضه می خواند، آن بزرگوار با صدای بلند گریه می کرد. وی همواره به مداح توصیه میکرد چند بیتی بخواند و مردم سینه بزنند. آیت الله لنگرودی همواره در مسجد سلماسی به مناسبت های مختلف، مجلس روضه برگزار می کرد. خودش نیز در این مجالس، حضوری جدّی داشت. وی پس از پایان مجلس روضه، به گفت وگوی علمی با طلاب و فضلا میپرداخت. بسیاری از استادان و فضلای حوزه در مجلس روضۀ ایشان شرکت می کردند؛ مانند: آیت الله صافی گلپایگانی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله حسن زاده آملی، آیت الله ابراهیم امینی، آیت الله علوی گرگانی و آیت الله محمد ابراهیم جنّاتی.

ص:184

آیت الله لنگرودی می فرمود:

لیدر ما استخاره کنندگان، حضرت سید بن طاووس است؛ زیرا آن بزرگوار فرموده است: استخاره از نِعَم بزرگ خداوند به امت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله است که هر زمان بخواهند می توانند با او ارتباط برقرار کنند و از حیرت بیرون بیایند. (1)

ص:185

3. دل نبستن به دنیا؛ 4. دوری از ریاست؛ 5. اقامۀ نمازهای یومیّه در اوّل وقت؛

6. مطالعۀ کتاب های مفید دربارۀ قرآن، تفسیر و احادیث پیامبر و اهل بیت علیهم السلام؛ 7. تلاوت قرآن، به ویژه در شب ها؛ 8. قرائت مسبّحات (سوره هایی که با تسبیح آغاز می شود)؛

9. اهدای ثواب قرآن به ارواح مؤمنان؛ 10. همیشه باوضو بودن؛ 11. توسل به اولیای الهی و نیکی به سادات؛ 12. ترک مکروهات و انجام مستحبات در حدّ امکان، به ویژه خواندن نماز شب؛ 13. مواظبت بر خواندن نماز جعفر طیّار؛ 14. مداومت بر خواندن زیارت عاشورا؛ 15. صلۀ رحم، به ویژه درباره پدر و مادر؛ 16. پرهیز از غیبت؛ 17. تلاش برای نشر آثار معصومان علیهم السلام؛ 18. احسان به طلاب، مبلغان و فقیران مؤمن؛ 19. نشر کتاب های مفید؛ 20. امر به معروف و نهی از منکر؛ 21. بسیار یاد مرگ کردن؛ 22. سجده های طولانی، به ویژه پس از نمازها. (1)

ص:186

2. اعلامیۀ جمعی از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در تسلیت به امام خمینی در پیِ شهادت حاج آقا مصطفی خمینی؛

3. اعلامیۀ جمعی از علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به فاجعۀ خونین قم؛

4. اعلامیۀ جمعی از علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به حوادث خونین تبریز؛

5. اعلامیۀ جمعی از علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به کشتار مردم یزد؛

6. بیانیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به مقالۀ توهین آمیز روزنامه اطلاعات علیه امام خمینی؛

7. اعلامیۀ جمعی از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در هشدار به توطئه رژیم طاغوت برای تفرقه میان ملت مسلمان ایران؛

8 . اعلامیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم به رئیس جمهور فرانسه برای احترام گذاشتن به امام راحل؛

9. اعلامیۀ جمعی از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به کشتار وحشیانه رژیم در تهران و شهرستان ها؛

10. اعلامیۀ جمعی از علمای قم دربارۀ حوادث سیاسی ایران؛

11. اعلامیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم، علیه تشکیل دولت نظامی؛

12. اعلامیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم خطاب به کارکنان شرکت نفت؛

13. اعلامیه جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به حملۀ رژیم به حرم مطهر امام رضا علیه السلام؛

14. اعلامیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم در اعتراض به ملاقات آیت الله خویی با فرح دیبا؛

15. اعلامیۀ جمعی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم در پشتیبانی از اعتصاب کارکنان صنعت نفت. (1)

ص:187

ص:188

38. المسائل المستحدثه؛ 39. نوادر الأثر فیما یتعلق بالامام الثانی عشر علیه السلام؛ 40. اربعییّات؛ 41. اوراق پریشان؛ 42. النساء الفاضلات؛ 43. غررالاخبار؛ 44. کلمات؛ 45. اللئالی المنثورة (3 جلد)؛ 46. الملتقطات؛ 47. الوجیزة فی اسناد مرویّات الائمة علیهم السلام (چاپ شده)؛ 48. اصطلاحات الحکماء؛ 49. اصطلاحات العرفاء؛ 50. طبّ المعصومین علیهم السلام؛ 51. الأدعیة و الأدویة المجّربة؛ 52. رسالة فی صلاة اللیل؛ 53. رسالة فی توسعة الرزق؛ 54. رسالة فی توقیفیّه أسمائه تعالی؛ 55. شجره مبارکه (اشاره اجمالی به اجداد و نیاکان سادات قاضی محله لنگرود، چاپ شده)؛ 56. مصباح الناسکین و الزائرین (2 جلد)؛ 57. تاریخ النبی و الائمه علیهم السلام؛ 58. وفیات الأعلام؛ 59. التعریف بأسماء الأعلام و الکتب الدارجة بین روّاد العلم (2 جلد)؛ 60. نوادر أنباء الاعلام؛ 61. نجوم سماء الفضیلة فی الأجازات الحاصلة؛

62. عدم تحریف قرآن؛ 63. مواقف نظر در کتاب های دکتر علی شریعتی؛ 64. تفسیر سوره حمد و بخشی از سورۀ بقره و سورۀ حدید؛ 65. کتب و اعلام؛ 66. برزخ، فشار قبر و معاد؛ 67. شرح حال عبدالعظیم حسنی علیه السلام؛ 68. دسته گُل (گلچینی از اشعار)؛ 69. الفوائد الرجالیة؛ 70. گیلان و دانش؛ 71. الکلمة الطیبة. (1)

ص:189

تدریس خارج در حوزۀ علمیه داشت. دورۀ اصول امام را نوشته و منتشر ساخته است. مردی ملا، باسواد، سالیان دراز درس خارج گو و قوی الفکر. خداوند ایشان را غریق رحمت کند و با اجداد طاهرینش ان شاءالله محشور کند. (1)

ص:190

4. حجت الاسلام والمسلمین حاج سید محمدباقر موسوی گلپایگانی، داماد آیت الله لنگرودی.

ص:191

آیت الله محمد ابراهیم انصاری اراکی «پدر شهید»

اشاره

آیت الله محمد ابراهیم

انصاری اراکی

«پدر شهید» (1)

تولد

حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ محمد ابراهیم انصاری، فرزند ثقة الاسلام شیخ موسی (2) است. ایشان در دهم فرودین 1315ش. مطابق 1936 م. در عراق عجم که بعدها رضاخان پهلوی، آن را اراک نامید، در خانواده ای مذهبی و عالم، دیده به جهان گشود.

خانواده

حضرت آیت الله فقط 3 خواهر داشتند که هر سه آن ها به رحمت ایزدی پیوستند. خداوند به ایشان 8 فرزند (3 دختر و 5 پسر) عطا کرد.

ص:192

1. حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدحسن انصاری متولد نجف اشرف؛

2. حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدحسین انصاری متولد نجف اشرف؛

3. شهید محسن انصاری متولد نجف اشرف؛

4. شهید شیخ محمدعلی انصاری، متولد نجف اشرف؛

5. حجت الاسلام حاج شیخ محمدتقی انصاری، متولد شهر مقدس قم.

ص:193

(کفایة الاصول) اشاره کرد. وی از عالمان بزرگی چون: آیت الله شیخ عباس قوچانی (شرح منظومه در فلسفه)، علامه سید هاشم طهرانی (شرح اشارات خواجه طوسی، شرح مخلص فی الهیئه، خلاصه الحساب عاملی) و آیت الله شهید سید باقر صدر (فلسفتنا، الاسس المنطقیه فی الاستقراء و همچنین درس اسفار به صورت خصوصی) بهره مند شد.

وی مدت 12 سال یک دوره اصول و کتاب طهارت و نماز در فقه را نزد آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی رحمة الله، 7 سال اصول آیت الله شهید سید محمدباقر صدر رحمة الله (همچنین احیاء الموات و خمس و غیره را در ماه های رمضان)، 1 سال مستمسک العروة الوثقی را نزد آیت الله العظمی سید محسن حکیم رحمة الله و 7 سال خارج مکاسب حضرت امام خمینی رحمة الله را در نجف اشرف استفاده کرد.

ایشان مدت هفت سال در نجف حضور داشت و این مدت، تأثیر بسزایی در تکوین شخصیتی ایشان داشت. وی علاوه بر تحصیل در این سال ها در ماه های محرم و صفر برای تبلیغ به تهران سفر می کرد و در درس خارج فقه و اصول آیت الله العظمی سید ابوالقاسم قزوینی رحمة الله شرکت می کرد. وی این درس را به مدت 6 سال پیاپی دنبال کرد. اشتغال به تحصیل، مانع ایشان از تدریس نشد. ایشان جامع المقدمات، اللمعه الدمشقیه، اصول مظفر، شرح تجرید اعتقاد، منظومه سبزواری در منطق، شرح المخلص در هیئه، مکاسب و کفایه را تدریس کرد.

ص:194

در همین دوران، پنج فرزند خود را برای دفاع از کشور و انقلاب به جبهه فرستاد که دو نفر از آنان به فیض شهادت رسیدند و دو تن دیگر به درجه جانبازی نائل آمدند.

ص:195

ص:196

تواضع وی به قدری بود که اتفاق می افتاد افرادی که با ایشان بودند، باورشان نبود که در حضور ایشان هستند. بعضی از مؤمنانی که با ایشان بودند نقل قول کرده اند که ایشان در بین مردم یکی از آن ها به حساب می-آمد؛ همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله بین صحابه خود یکی از آن ها به شمار می رفت.

ص:197

به لرزش درنمی آورد و سختی ها جز بر استواری ایشان نمی افزود. ایشان از گفتن کلام حق نمی ترسید. زمانی که موقعیت، گفتن قول حق را می طلبید، آشکارا بر ضد شاه ستمگر صحبت می کرد و اشکال می گرفت؛ چنان که بر ضد سیستم بعث عراق همین طور بوده حمایت های ایشان از مجاهدان مسلمان بر ضد مهاجمان کافر در فلسطین، لبنان و عراق واضح و آشکار بود. لازم است در این جا برای نمونه مثالی بزنیم. از ثبات و اطمینانی که خداوند به ایشان عطا کرده بود در میان خطرناک ترین شرایط، در روزگاری که بین نیروهای آمریکایی اشغالگر و افراد لشکر المهدی علیه السلام (جیش المهدی) در کربلای مقدس برخوردها فروکش کرده بود و مردم، قدرت نزدیک شدن به وسط شهری که تقریبا از ساکنان خالی شده بود را نداشتند، شهری که صدایی از آن شنیده نمی-شد، مگر صدای انفجار و گلوله و بمب و درب های حرم مطهر امام حسین و حضرت عباس علیهم السلام بسته شده بود. با این حال ایشان به تنهایی به طرف حرم سیدالشهداء علیه السلام می رفت و سجاده اش را جلوی درب آستان شریف حسینی پهن می کرد؛ مثل این که ایشان از آن چه در اطراف ایشان می گذشت جدا بود.

ص:198

که خبر سلامتی و راحتی ات را به من دادی و این که مشغول به امر تبلیغ هستی و خوشا به حال اهل اراک به خاطر وجود شما! خداوند متعال به دست شما بزرگ ترین اصلاحات را انجام دهد!

ص:199

دروس جدید و حوزوی را در شهر مقدس قم گذراند. وی پس از آغاز نهضت اسلامی ایران در شهر مقدس قم، فعالانه در مبارزات شرکت می کرد. پس از پیروزی انقلاب و شروع توطئه های دشمن، او که عضو یکی از پایگاه های بسیج شمیرانات شده بود، درس را رها کرد و برای مقابله با ضد انقلاب به کردستان رفت. در آن زمان، سردار رشید اسلام حاج احمد متوسلیان در مریوان پایگاه مستحکمی برای نظام جمهوری اسلامی در منطقه ایجاد کرده بود.

محسن به نیروهای حاج احمد ملحق شد و در جبهه داخلی و خارجی به مقابله با گروه های ضد انقلاب و ارتش بعث پرداخت. وی در آن جا بر اثر شرایط سخت، سرمای شدید، گرسنگی و کمبود نیرو و تجهیزات، اراده و استقامتی پولادین یافت. در یکی از مأموریت های مهم، شهید محسن با هفت تن دیگر از هم رزمان، مأموریت یافت، ارتفاعات قوچ سلطان را که بر منطقه مریوان مسلط بود از تجاور دشمن بعثی حفظ کند.

شهید محسن انصاری اراکی با این که از کودکی با قرآن آشنا بود در همین کوه های سخت با قرآن انس گرفت. ایشان از فرصت های فراغت و تنهایی خود استفاده و به عبادت و تهجد پرداخت و روحی استوار و عارفانه یافت و ضمنا با جنگ های چریکی و کوهستانی آشنا شد. این آشنایی بعدها در عملیات سنگین برایش بسیار کارساز بود. وی مدتی نیز در کردستان با گروه های کومله و دمکرات جنگید و با هم رزمانش آنان را روستا به روستا به عقب نشاند. او در آزادسازی مناطق زیادی شرکت داشت. وی پس از شروع عملیات مهم رزمندگان اسلام در جنوب، به این منطقه آمد و اولین بار در عملیات (فتح المبین) شرکت کرد و به دلیل آمادگی بدنی و رزمی گروه فداکاری که با او همکاری می کردند، توانست بخشی از نیروهای زرهی دشمن در نقطه دشت عباس را منهدم کند.

محسن پس از عملیات فتح المبین با آن که مجروح بود به خانه بازنگشت و در همان جا به معالجه پرداخت و ضمنا خود را برای شرکت در عملیات بعد (بیت المقدس) آماده کرد. وی مسئولیت گروهان 3 از گردان تهرانی ها را در لشکر نجف به عهده گرفت و در عملیات بیت المقدس شرکت کرد. او پس از چهار مرحله عملیات سخت و سنگین، توانست گروهانش را تا دروازه های خرمشهر برساند.

شهید محسن انصاری طبق عادت همیشگی و پس از اتمام پست نگهبانی به سنگر بازگشت تا جایش را با یکی دیگر از هم سنگرانش عوض کند. او به روال شب های گذشته

ص:200

به نماز شب و تهجد پرداخت. در تشهد نماز، سفیر شهادت از راه رسید و خمپاره 120، سقف سنگرش را درهم شکست و سنگر متلاشی شد. دوستانش می گویند: وقتی بالای سر او رسیدیم، هنوز زانوهایش زیر بدنش بود و در حال تشهد به پشت افتاده بود و با فرق شکافته، همراه دو هم سنگرش به شهادت رسیده بود. این چنین بود که دفتر یکی دیگر از سربازان جان بر کف امام زمان علیه السلام بسته شد و زندگی جاودانه به رویش گشوده شد. او به آرزوی دیرینه خود رسید و بدن سراسر مجروح خود را که شاهد سال ها جهاد خالصانه او بود، فدای اسلام کرد.

ص:201

گردانش بگیرد. او در مرحله سوم عملیات کربلای 5 پس از حمله و تصرف کانال «ماهی» به فیض شهادت نائل آمد.

انالله و انا الیه راجعون

و السلام علیکم و رحمةالله و برکاته

ص:202

ص:203

حجت الاسلام شهید علی اوسطی «قهرمان نستوه»

اشاره

حجت الاسلام

شهید علی اوسطی

«قهرمان نستوه» (1)

زندگینامه

شهید حجت الاسلام حاج شیخ علی اوسطی از زمره مردان راستینی بود که در حیات پربارش رایحۀ ایمان و تلاش در راه نشر فرهنگ اهل بیت و مبارزه بر ضد نظام شاهنشاهی میتراوید.

این روحانی عاشق دین و آشنا به زمان، با رفتار و اخلاق عالی، درس چگونه زیستن در راه اسلام و چگونه مردن را به دیگران آموزش داد. اندیشۀ ژرف شهید اوسطی که از زلال دین و دینمداری سیراب شده بود، در وادی ستیز با طاغوت و براندازی آن به رشد و بلوغ رسید.

از آن هنگام که روح بیداری در مردم ایران به وجود آمد و گسترۀ آن پس از قم، بسیاری از شهرها از جمله تهران را در نوردید، شهید علی اوسطی جان خود را در کف

ص:204

اخلاص گذاشت و برای براندازی سلسلۀ پهلوی، جدیت ورزید و شب و روز نشناخت و سرانجام سینه اش در این راه، میزبان گلولۀ سرخ دشمنان اسلام شد.

ص:205

بودند چهرههایی آفتاب سوخته داشتند؛ ولی ایشان موقع کار، سر و صورت خود را با شال و دستمال میپوشاند تا چهره شان نسوزد. همان جا خود را تمیز میکردند و لباس مرتب میپوشیدند تا وقتی به خانه برمیگردند، آراسته باشند و همان طور آراسته به کلاس درس میرفتند.

او عاشق دانش بود و در راه رسیدن به آن از سختی راه و طولانی بودنش هراسی نداشت. بارها و بارها از تمسخّر نادانان و همکاران غافل و نیشخندهای آنان در امان نبود. او به این حقیقت آگاه بود و بیاعتنا به نیشخندهای آنان، برنامه و هدف خود را به طور پیگیر، دنبال میکرد. شهید با همه مشکلاتی که در راهش بود، به تحصیل علوم دینی ادامه داد. وی درس را تا سطوح عالی حوزه در تهران در مدرسه حاج ابوالفتح فرا گرفت.

شهید اوسطی برای طیّ مدارج بالای علمی، تصمیم گرفت به حوزۀ علمیۀ قم برود و از آبشخور حیات پربار علمی چهرههای علمی آن زمان حوزه قم، کسب فیض کند. او در سال 1342ش. وارد حوزۀ علمیۀ قم شد. وی در آن زمان دارای 4 فرزند بود. در سال ورود ایشان به حوزۀ قم، در ایران تظاهرات مردمی علیه نظام شاهنشاهی شروع شده بود و قم به خاطر حضور پیشوای فرزانه، امام خمینی رحمة الله، مرکز تحولات سیاسی به حساب میآمد. وی در چنین شرایطی در حوزه به تحصیل پرداخت و از محضر عالمان بزرگ و اساتید سطوح عالی حوزه، بهرههای فراوان برد. یکی از اساتید ایشان در این باره میگوید:

حجت الاسلام والمسلمین شیخ علی اوسطی، روحانی خوش ذوق، جدی و دارای استعدادی عالی بود. ایشان به طور منظم در دروس فلسفه، رسائل و مکاسب این جانب شرکت میکرد و درسها را خوب میفهمید. (1)

شیخ اوسطی در دروس آیات عظام: مرعشی، فاضل لنکرانی، دوزدوزانی، خرازی و گرامی شرکت فعال و منظم داشت و از محضر آنان کسب فیض کرد. شهید اوسطی با تلاش و جدیّتی که در فراگیری علوم اسلامی داشت، بسیار سریع به مدارج بالایی از علوم فقه، اصول، فلسفه و معارف قرآنی دست یافت.

ص:206

ص:207

میداد تا در مبارزه علیه شاه کوتاهی نکنند، شهید علی از آن افرادی بود که اعلامیههای حضرت امام را از قم میآورد و جاهایی که لازم بود، پخش میکرد و بدین وسیله مردم را علیه دستگاه سلطنتی تحریک و آنها را به صحنه میکشید. (1)

فرزند آیت الله العظمی نجفی مرعشی درباره نقش ایشان در تحریک مردم علیه نظام شاهی چنین می گوید:

ایشان اعلامیۀ ما را که علیه حکومت شاهی انتشار می یافت به تهران می برد و بین توده های خشمگین پخش می کرد. مرحوم ابوی به ایشان می گفتند: «شما زن و بچه دارید اینها نگران شما می شوند.» می گفت: «آن ها عادت کرده اند. اگر من شهید شوم خوشحال می شوند.» (2)

شهید اوسطی در زمره مجاهدان راستین و از یاران و مریدان امام خمینی رحمة الله بود و از این رو به اطاعت از امام مقیّد بود و نادیده گرفتن فرموده های ایشان را روا نمیدانست. (3) وی در عرصۀ ستم ستیزی در سالهای 1356-1357ش. نقش مؤثری ایفا کرد و شجاعت وی در مبارزات با عمّال طاغوت، تحسین برانگیز بود.

ص:208

علی اوسطی (فلاخن انداز)، نامی که همواره و همیشه با درگیریها و مقاومت در نقطه انقلاب خیز چهارمردان، مترادف نام ایشان بود.

شهید، در مبارزه با طاغوت از شیوهها و ابزار گوناگون بهره میگرفت و از آن جمله میتوان به اسلحه داوودی (قلاب سنگ) اشاره کرد.

وقتی حادثه بالا میگرفت و هر کس در فکر خویش و داشتن سرپناهی بود، وقتی رگبار مسلسلها خواب را از چشم کودکان خفته در آغوش مادر میربود و آن ها را به گریه میانداخت، وقتی تانکها به حرکت در میآمدند، وقتی گلوله ها از پایان زندگی مبارزی و به خون غلطیدن شهیدی خبر میدادند، وقتی آتش لاستیکهای شعله ور و دود غلیظ آن سرتاسر چهارمردان را میپوشاند، اگر بودی، میدیدی که قامتی سراپا پیچیده در لباس روحانیت، با عمّامهای چون روبندههای مبارزان فلسطینی، از زاویه دیواری بیرون میجهید و همچون پلنگی خشمگین، با خصم می جنگید؛ آن گاه گردش فلاخن بود که سنگی بر کفۀ آن باعث سرنگونی مزدوری از فراز تانک می شد. (1) یکی از کسانی که شاهد شجاعت وی در میان تظاهرکنندگان قمی بود میگوید:

شهید اوسطی، مرد شجاعی بود که با ابزار و سبک ویژهای که برگزیده بود به مصاف دژخیمان میشتافت و با قلاب سنگ (فلاخن) که در زیر عبا پنهان میکرد، بسیار دقیق نیروهای دشمن را هدف قرار میداد. اغلب آنهایی را که در آن زمان (1356-1357) در صحنه تظاهرات بودند، ایشان را به نام شیخ قلاب سنگ یا شیخ سنگ انداز یاد میکردند. (2)

اوسطی، امید مبارزان بود و شجاعتش که گاهی به تهور میکشید، مایۀ امید و نیروی رزمندگان. همین عمر کوتاه ولی پرثمر، ارزش آن را دارد که برابر یک عمر بلند باشد. یکی از همرزمانش درباره وی میگوید:

اوسطی با همه خوب و دوست بود و همه با او دوست ب-ودند؛ چ-را ک-ه اوسطی

ص:209

دوست داشتنی بود. ما با هم، پای درس اخلاق آیت الله مشکینی حاضر میشدیم و هر دو سر پر شوری داشتیم. خنده و نشاط از خلقیات هر دوی ما بود. او با قلاب سنگ با دشمن مبارزه میکرد. من به شدت با کار شیخ مخالف بودم. او تمام کارش پرتاب سنگ بود و ایجاد زخم و وارد کردن ضربه به دشمنان اسلام. من مخالف شیوه مبارزه وی بودم و میگفتم که به جای پرتاب سنگ باید با نقاشی بر در و دیوار، شاه را به تمسخر گرفت؛ مثلاً با ذغال، عکس شاه را با شاخ بلند کشید. شیخ هم با کار من مخالف بود و میگفت: شاید صاحبان ملک، راضی نباشند. من میترسیدم شاید سنگ به فرد بی گناهی اصابت کند؛ اما وی حساس تر و دقیق تر از آن بود که من فکر میکردم و به جرأت میتوان گفت که هرگز و هرگز سنگی به پای بی گناهی اصابت نکرد چه برسد به سر و صورت و سینه بی گناهی. به هر صورت با هم دوست بودیم. او کم کم دلم را ربود و مرا مشاور عالی، دیده بان و مسئول انبار مهمّات (سنگهای نخراشیده) کرد. ما جیبهایمان را با سنگ پر میکردیم و حملات پی درپی ما با فلاخن، امان را از سپاه رقیب ربوده بود.

روزی در خیابان چهارمردان با شیخ در کمین ایادی رژیم بودیم که شهید اوسطی به من گفت: سنگها را بریزیم به سر دشمن تا ثواب ببریم. گفتم چه ثوابی؟ گفت: ما در حال جنگ با شیطان هستیم و در حال رَمی جمره، و این بود که شیخ با هر سنگ که پرتاب میکرد، صدای الله اکبرش در فضا طنین میانداخت. (1)

دختر بزرگ شهید اوسطی در پاسخ به این سؤال که چه رابطهای میان هدف گیری دقیق در انداختن سنگ با فلاخن و مهر ورزیدن به امام وجود دارد، میگوید: دقیقاً وقتی لباسهای ایشان را آوردند، داخل آن ها نخی بود که با آن فلاخن میبافت. وقتی نخها را باز کردم، دیدم عکس امام وسط نخهاست. همه زندگی شان با امام خمینی رحمة الله پیوند خورده بود. (2)

ص:210

فرزند بزرگوار حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی می گوید:

از وقتی که شهید اوسطی با بیت پدر بزرگوارم رفت و آمد داشت، با ایشان آشنا شدم. به تدریج که انقلاب پیش آمد و راهپیمایی ها و حتی زد و خوردهای بین افسران گارد امنیتی، ساواک و بین مردم رخ داد برخوردهای شدیدی در خیابان چهارمردان قم به وقت پیوست و مردم به خصوص جوانان در برابر ساواک و افسران - که قم را در حیطه امنیتی خود گرفته بودند - مقاومت می کردند.

حجت الاسلام علی اوسطی رهبری جوانان را در برابر افسران گارد بر عهده داشت.

ایشان با سنگ قلاب (فلاخن) چند نفر را به درک واصل کرد و بسیاری را مجروح ساخت. این شهید بزرگوار بسیار دقیق بود و وقتی سنگ ها را پرتاب می کرد، همۀ آن ها به هدف می خوردند. به نظرم می آید که برخی جوانان به ایشان گفته بودند که فلان افسر که جلو فلان تانک ایستاده و فلان نشانی دارد مثلاً سبیل دارد، دستش به خون بی گناهان آلوده شده است. ایشان گفته بود: کجای او را هدف قرار بدهم؟ گفته بودند: پیشانی اش را. شهید اوسطی از فاصله بسیار دور همان پیشانی اش را نشانه گرفته بود و دقیقاً به هدف خورد و وی را نقش بر زمین ساخت. (1)

اوسطی مملو از ایمان بود و به راهی که برگزیده بود مؤمن بود؛ نه وحشت، نه افتخار، نه تنهایی، هیچ و هیچ مسألهای جز رسیدن به کمال شهادت برایش مطرح نبود. سراسر وجودش مملو از خمینی بود و او را عاشقانه دوست میداشت. امام برای وی، الگو و نمونه انسان والایی بود که همیشه آرزوی چنگ انداختن به دامانش را داشت.

دختر کوچک شهید از خاطرهای که در یکی از روزنامهها در مورد چگونگی مبارزه پدرش خوانده، میگوید:

در یکی از روزنامهها خاطرهای از روزنامه نگاری که حال و هوای آن روزها را ثبت میکرده، خواندم که نوشته بود: وقتی نیروهای مسلح با تانک به طرف حرم آمدند، همه مردم پراکنده شدند. در همان حال دیدم یک روحانی با سر و روی بسته و

ص:211

فلاخنی که از جیبش آویزان بود به طرف دشمن دوید و شیئی را به طرف آنها پرتاب کرد واز صحنه دور شد. حتی نایستاد، ببیند چه اتّفاقی میافتد.

نیروهای دشمن از ترس این که ممکن است شیء پرتاب شده، نارنجک باشد، به اطراف پراکنده شدند و هر لحظه منتظر صدای انفجار بودند. وقتی دیدند خبری نشد، آهسته آهسته نزدیک آن رفتند و دیدند چند تکه کاغذ دور یک کلم قمری پیچیده شده بود و روی آن نوشته شده بود: ما از توپ و تانک شما نمیترسیم؛ ولی شما از یک کلم واهمه دارید. (1) شهید اوسطی با این نوع مبارزه و استفاده از این گونه اسلحه در مقابل دژخیمان تا دندان مسلّح ایستاد و تن به ذلّت نداد.

ص:212

شهید شیخ علی اوسطی، خالصانه و بدون هیاهو، علیه شاه مبارزه میکرد. او به هیچ جریان و گروهی وابسته نبود. شهید اوسطی، مبارز خستگی ناپذیری بود که با تیرهای سنگی اش، آذرخش وار بر تارُک دشمنان فرود میآمد.

ساواک تا روز آخر (رمضان سال 1357ش.) نتوانست ایشان را شناسایی کند و به هر نحوی بود به شهید اولتیماتوم داده بود که از مبارزه دست بکشد؛ حتّی برای کسی که موفق به شناسایی و کشتن شیخ فلاخن انداز شود جایزه تهیه کرده بود.

شهید اوسطی از آن جا که امام رحمة الله را مراد خود میدانست، بدون شک با ایشان ارتباط داشت و مورد عنایت امام بود. پس از شهادت شهید اوسطی، خانواده شهید مورد مهر و محبت امام قرار گرفتند. همسر شهید در این باره میگوید:

پسرم حسین قصد ازدواج داشت (سال1364ش.) یک روز در حیاط نشسته بودم که در زدند، آقایی یک بقچه مخمل آورد و گفت: این را حضرت امام رحمة الله برای حسین آقا داده اند. باز کردم دیدم که داخلش سه دست لباس زنانه، یک دست کت و شوار و 10 هزار تومان بود، به عنوان هدیه عروسی گذاشته شده بود. (1)

شهید اوسطی علاوه بر آن که یک قهرمان ظلم ستیز بود، معلم اخلاق نیز بود. او با تأسی از پیامبرش حضرت محمد صلی الله علیه و آله با اخلاق و رفتار، همه را به اسلام و روحانیت جذب میکرد؛ به ویژه خانواده و فرزندانش، ادب اسلامی و منش اجتماعی را در رفتار وی میدیدند و میآموختند.

ص:213

دختر بزرگ شهید درباره اخلاق پدر میگوید:

پدر درسهای اخلاقی و توصیههای دینی را با رفتار و اعمالش به ما میآموختند؛ حتی یک بار به من که دخترشان بودم، نگفتند که نمازت را درست کن یا قرآن بخوان. خودشان آن ها را به طور صحیح انجام میدادند تا ما یاد بگیریم. اصول اخلاقی و دینی را به روش غیر مستقیم آموزش میدادند. (1)

همسر شهید نیز درباره اخلاق پسندیده این شهید بزرگوار میگوید:

واقعاً از لحاظ ایمان و اخلاق نمونه بودند. من در طول زندگی با ایشان هیچ نقطه منفی در اخلاقشان ندیدم؛ حتی کوچک ترین بی حرمتی به کسی نمیکردند. بچهها را با لفظ بسیار زیبایی صدا میکردند. اگر دخترها چیزی میخواستند و دیروقت بود، بلافاصله بیرون میرفتند و هر طوری شده وسایل مورد نیازشان را تهیه میکردند. ایشان کارهای مربوط به خودشان را خود انجام میدادند. (2)

دختر شهید در پاسخ به این سؤال که اخلاق شهید در منزل چگونه بود، میگوید: آن قدر برای مادرم احترام قائل بودند که هیچ گاه نامش را تنها صدا نمیزدند. همیشه کنار اسم مادرم، پسوند جان را به کار میبردند. هیچ وقت و برای هیچ کاری نه به ما و نه به مادرم دستور نمیدادند.

مثلاً در تابستان وقتی ظهر میخوابیدم بعد از بیدار شدن میدیدیم که ایشان حیاط را آب پاشیده، چای درست کرده و تخت داخل حیاط را فرش کرده است. موقعی که به این منزل اسباب کشی کردیم، ما را به تهران فرستادند و خودشان اثاثها را چیدند و به ما خبر دادند که به قم برگردیم. وقتی به قم برگشتیم و نزدیک منزل رسیدیم ظهر بود، دیدم که پدرم کباب خریدند و به طرف منزل میروند. به ما منزلی مرتب، تمیز و با غذای آماده، تحویل دادند. (3)

ص:214

ص:215

اهتمام شهید به عبادت و رعایت زمان آن چنین میگوید: در نماز اول وقت تا حدی دقیق بود که مردم در منطقه محل تولدشان، وقت را با اذان وی تنظیم میکردند و با اذان ایشان به نماز میپرداختند و در ماه رمضان افطار میکردند. (1)

فرزند گرامی حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی رحمة الله حجت الاسلام والمسلمین سید محمود مرعشی درباره شخصیت و تعبد این شهید بزرگوار چنین میگوید:

شهید بزرگ روحانیت حوزه، حضرت حجت الاسلام حاج شیخ علی اوسطی تهرانی از زمره مردان شجاع و مخلص اسلام و انقلاب بود. آن بزرگوار بیش از ده سال روبه روی بیت پدر بزرگوارم حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی در یک خانه محقر زندگی میکرد.

در اوایل، چندان با بیت ما آشنایی نداشت و کم کم آشنایی پیدا کرد و بسیاری از اوقات به اندرونی میآمد و با برخی طلبهها مباحثه میکرد. پدرم میفرمود: صبحها که من برای اقامه نماز در حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از منزل خارج میشدم، میدیدم که ایشان پشت در حیات در انتظار نشسته تا من بیرون بیایم و مرا تا حرم همراهی کند و اغلب، کارش این بود. (2) شهید اوسطی اغلب در نماز ظهر، عصر، مغرب، عشاء و حتی نماز صبح پدر این جانب شرکت میکرد. (3)

ص:216

میکرد. اصلاً ایشان فرزند فقر و رنج بود تا حدی که روزی عبای خود را برای فروش بیرون برد و در همین روز بود که به حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام رفتند و برای ایشان فرجی شد. تمام کارهایشان همیشه با توکل به خداوند و اهل بیت علیهم السلام بود. (1)

ص:217

1. مرحوم سید رحمت الله میر نورالهی؛ ایشان از دوستان بسیار صمیمی شهید بود و با وی عقد اٌخوت بسته بود. (1)

2. حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر ناطق نوری؛

3. حاج آقا مجتبی تهرانی؛ از علمای صاحب نفوذ آن زمان در تهران؛

4. میرزا عبدالرضا تهران؛

5. حجت الاسلام والمسلمین حاج سید محمود مرعشی فرزند آیت الله العظمی نجفی مرعشی؛

6. آقای شاه احمدی؛ از بازاریان و هم رزمان شهید؛

7. آقای پارچه باف؛ ایشان هم از بازاریها است که جزو هم رزمان شهید بوده است.

8 . حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ ابوالقاسم نادری. او از هم رزمان شهید بوده است که در استفاده از فلاخن با این شهید همکاری میکرد. وی اکنون یکی از چهرههای هنری و فرهنگی تأثیرگذار در عرصۀ فرهنگ جمهوری اسلامی به حساب میآید.

ص:218

ص:219

دوستان و هم رزمان ایشان بود و در روز عید، شربت پخش میکرد. موقع خوردن شربت به آقای شاه احمدی گفتند: من این شربت را به عنوان شربت شهادت میخورم. ما حرف ایشان را شوخی تلقی کردیم؛ اما بعد از شهادت فهمیدیم که ایشان میدانستند که همان روز شهید میشوند. (1)

ص:220

وقتی جنازه شهید را از تهران به قم آوردند مستقیم به حسینیه آیت الله نجفی مرعشی بردند و خود ایشان هم بر جنازه نماز خواندند. بعد بدون تشییع در بهشت معصومه علیها السلام و در آرامگاهی که اکنون به آرامگاه شهید اوسطی نام گرفته، دفن کردند. آیت الله العظمی مرعشی به مناسبت هفتمین روز شهادت این شهید بزرگوار، مجلس ختمی در حسینیه خودشان برگزار کردند. (1)

پس از شهادت ایشان، مراسم سوم، هفتم و چهلم را با فاصله از هم گرفتیم چون به مکانهایی که احتمال میدادند مراسم آن جا برگزار شود، حمله می کردند. مدتی که از شهادتشان گذشت و امام هم به قم آمدند، به امام خبر دادند که اوسطی شهید شده است. خود ایشان میخواستند برای تسلیت به منزل ما بیایند. مردم متوجّه شدند و چون ماشینی که امام سوار بودند، ژیان بود، مردم، ژیان را همراه امام روی دست بلند کردند و متأسفانه ما از دیدار امام محروم شدیم. (2)

دختر کوچک شهید در ادامه صحبت مادر میگوید: من کوچک و پنج ساله بودم. با بهانههای کودکانه از مادر میخواستم که به من بگوید پدرم کِی به خانه برمیگردد! چرا بابا دیگر نمیآید. مادرم هم جوابش این بود که وقتی زمستان بیاید و برف ببارد، بابا هم میآید. من همیشه از شهریور که بابا شهید شد تا زمستان هر روز صبح پشت پنجره میایستادم تا ببینم کی برف میآید. بالاخره برف آمد؛ ولی پدر نیامد! همان گونه که مادرم گفتند: امام نتوانستند به منزل ما بیایند، بنابراین خانواده و دخترشان را فرستادند. اتفاقاً همان روز که آن ها منزل ما آمدند، برف هم میآمد من باز هم از مادرم خواستم که بگوید چرا بابا نمیآید؟ صبیۀ امام وقتی موضوع را فهمیدند، از مادرم خواستند که مرا نزد امام ببرند. ما مهمان منزل امام شدیم و من حس کردم که ایشان پدرم هستند. مرا روی زانویشان نشاندند و دست پدرانهای بر سرم کشیدند و آرامشی به من هدیه دادند که تا امروز و فرداها برایم به یادگار میماند. (3)

ص:221

آیت اللّه سید محمّدتقی علوی طباطبایی بروجردی «ثقة الاسلام»

اشاره

آیت اللّه سید محمّدتقی

علوی طباطبایی بروجردی

«ثقة الاسلام» (1)

تولّد و تحصیلات

آیت الله حاج سید محمدتقی علوی طباطبایی بروجردی، ملقب به «سلطان العلماء»، معروف به «ثقة الاسلام»، فرزند مرحوم آیت الله حاج سید محمدحسین علوی طباطبایی بروجردی، فرزند آیت الله حاج میرزا سید ابوتراب علوی طباطبایی بروجردی، فرزند آیت الله سید عبدالکریم علوی طباطبایی بروجردی، فرزند آیت الله حاج سید علی طباطبایی بروجردی، فرزند آیت الله العظمی حاج سید محمد طباطبایی بروجردی رحمة الله است. وی در سال 1288ق. در بروجرد پا به عرصۀ وجود گذاشت.

او فراگیری علوم اسلامی را در حوزۀ علمیۀ بروجرد آغاز کرد و پس از آموختن دروس مقدمات، همراه پسر عموی خود مرحوم آیت الله حسین طباطبایی بروجردی، برای ادامۀ

ص:222

تحصیل به اصفهان رفت و سال های متمادی در حوزۀ علمیۀ این شهر به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.

وی سپس برای ادامۀ تحصیل همراه پسر عموی خود که هم درس و بحث بودند به عراق رفت و در حوزۀ علمیۀ نجف به تحصیل پرداخت و پس از کسب درجۀ اجتهاد به بروجرد بازگشت.

ص:223

ص:224

ذکر شده است؛ ولی آن چه از نظر ما معتبر است از قرار ذیل است که:

عامه مردم بر این اعتقادند که هر کس پدر و مادر بی واسطه او سیّد و سیّده باشند، طباطبایی است و این صحیح نیست؛ چنان که حجت الاسلام دوانی نیز فرموده اند (و ما در پاورقی، کلمات ایشان را ذکر کردیم)؛ ولی گروهی که به همین علّت به طباطبایی مشهور شده است و خاندان طباطبایی گویند، کسی است که پدر و مادر او سیّد و سیّده باشند، با این شرط که این پدر و مادر فرزندان بی واسطه امام معصوم علیه السلام باشند و این آن چنان که بنده مطلع هستم در خانواده حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام تحقق پیدا کرده است؛ زیرا این حسن مثنی رحمة الله با فاطمه دختر حضرت سیّد الشهدا علیه السلام ازدواج می کند و فرزندان این خاندان را به واسطه این ازدواج «طباطبایی» می گویند.

پس اولادی که از این دو بزرگوار به دنیا آمده اند، سادات دو شرفه - سادات طباطبایی - به حساب می آیند که اکنون شاخه های مختلفی از آن ها در شهرها و کشورهای مختلفی قرار دارند؛ از جمله آن ها آیت الله سیّد محمد حسین علوی طباطبایی بروجردی است.

صاحب کتاب «نقباء البشر» درباره خاندان طباطبایی بروجردی می فرماید:

خاندان طباطبایی بروجردی از خاندان های جلیل علمی است که رتبه و جایگاه ارزشمندی دارد. همه از اجلّه و معاریف علمای عصر خود بوده و آثاری با اهمیّت از خود به جای گذارده اند؛ حتّی بعضی از آن ها منشأ حرکت علمی بوده اند. (1)

ص:225

ص:226

فرزند سیّد حسن، (1) فرزند سیّد مجدالدین (علی)، (2) فرزند سیّد قوام الدین (محمد)، (3) فرزند سیّد میراسماعیل، (4) فرزند ابی المکارم امیر سیّد میر عبادالدین محمد، (5) فرزند سیّد شهاب الدین ابی المکارم علی، (6) فرزند سیّد (میر) عباد، (7) فرزند سیّد ابی مجد علی (احمد) ملقب به شهاب، (8) فرزند سیّد میر ابی الفضل محمد عباد، (9) فرزند سیّد میر علی ابی هاشم امیرکا، (10)

ص:227

فرزند سیّد امیر حمزه، (1) فرزند اسحاق، (2) فرزند سیّد امیر طاهر ابی هاشم، (3) فرزند سیّد علی، فرزند سیّد ابوالحسن عمری، محمد شاعر اصفهانی، فرزند سیّد احمد، فرزند سیّد محمد، فرزند سیّد احمد، فرزند سیّد ابراهیم طباطبا، فرزند سیّد اسماعیل دیباج، فرزند سیّد ابراهیم غمر، فرزند سیّد حسن مثنی رحمة الله علیهم اجمعین، فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام، فرزند امام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام).

به دلیل آن که حضرت فاطمه بنت امام حسین علیهما السلام مادر جناب ابراهیم غمر رحمة الله و همسر شایسته جناب حسن مثنی علیه السلام - تنها مجروح دشت کربلا - است؛ پس این خاندان و از جمله آیت الله سیّد محمدجواد علوی طباطبایی بروجردی«مدّ ظلّه العالی» از سادات حسنی و حسینی به شمار می آیند.

ص:228

ایشان پس از سال های تحصیل در آن حوزه، همراه هم مباحثه خود مرحوم آیت الله العظمی حاج آقاحسین بروجردی رحمة الله به نجف اشرف مهاجرت کردند و از علما و مراجع حوزه کهن نجف اشرف استفاده کامل بردند و با کسب درجات اجتهاد به بروجرد مهاجرت کردند. (1)

ص:229

ص:230

محمدحسین علوی طباطبایی بروجردی در کتاب «خاطرات آیت الله بروجردی» دربارۀ آیت الله سید محمدتقی سلطان العلماء می نویسد:

او در دورۀ پنجم، بعد از رحلت مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای سید علی اصغر سلطان العلماء، جد امّی نگارنده، که هنوز هم تهران، مبارزات و خدماتش را فراموش نکرده است، از بروجرد به عنوان طراز اول به مجلس، وارد و در همۀ مدّت حیاتش همواره این همت را داشتند.

به هر حال، ایشان اظهار نموده کردند که من از به تهران آوردن آقای آیت الله حاج آقا حسین بروجردی خبری نداشتم و چون همان طور که عرض شد، مطلب بی اندازه سرّی بود و احدی از ماوقع مستحضر نشده بود، ولی بعد ظهر که تلفن خانۀ من صدا کرد و به من گفتند کسی با شخص شما کار دارد. (گوشی را گرفتم)، مرحوم حاج مخبرالسلطنۀ هدایت رئیس الوزراء بودند، اظهار داشت: مهمانی داری. اگر می خواهی بیا و ایشان را به خانه ات هدایت کن. سؤال کردم: مهمان دارم، مهمان من کیست؟ گفت: آقای حاج سید حسین بروجردی. بسیار تعجب کردم و گفتم: مگر ایشان به تهران تشریف آورده اند. گفت: خیر، ایشان را به تهران آورده اند. از این جمله بسیار ناراحت شدم؛ به طوری که مرحوم هدایت از آن طرف تلفن، متوجه اضطراب من شد و گفت: ناراحت نباشید، رسیده بود بلایی، ولی به خیر گذشت. من حالا به ارکان حزب می روم، شما هم بیایید، چون از بروجرد اطلاع داده اند که ایشان به خانۀ شما بیایند.

من با عجله، لباس پوشیدم و بسیار ناراحت خودم را به ارکان حزب رساندم و همۀ طول راه را به اطراف این مطلب فکر می کردم که مطلب چیست؟ چرا ایشان را گرفته؟ و چه وقت به تهران آورده اند؟ چطور شده است که مرا خبر نکرده اند؟ چند روز است ایشان این جا هستند؟ در این مدّت به این بزرگمرد چه گذشته است؟ من چرا باید این اندازه بی خبر باشم؟ این ها و ده ها موضوع دیگر، هر آن در ذهنم نقش می بستند و بلافاصله جای خود را به جمله دیگری می دادند. به ارکان حزب وارد و به اتاق ارکان حزب ها هدایت شدم، مرحوم حاج مخبر السلطنۀ هدایت رئیس الوزراء، حاج محتشم السلطنۀ اسفندیاری، رئیس کل شهربانی، وزیر دربار و چند تن دیگر از شخصیت های بزرگ مملکت حضور داشتند. من به مجرد ورود از آقای رئیس الوزراء سؤال کردم: آقا را کی این جا آورده اند؟ چرا مرا اقلاً مطلع نکرده اید؟ در حالی که اضطراب و نگرانی من از خلال الفاظ و کلماتم به

ص:231

خوبی نمایان بود و آقایان می دیدند، مرحوم هدایت اظهار داشتند: آقا را تازه آورده اند، به این حرف ها هم نرسیده، خود من هم تازه مطلع شده ام.

نسبت به حرکت ایشان هم بعضی از محصلان خیراندیش هم گزارش هایی داده بودند که طبق فرمان، ایشان را مستقیم از سر حدّ به این جا آوردیم و این کار هم بسیار محرمانه انجام شده و اقدامات هم سریع صورت گرفته است و بعد از آن که معلوم شد نسبت به ایشان اعمال فرض شده است، امروز صبح از بروجرد اطلاع دادند که ایشان آزادند و به هر کجا که می خواهند تشریف ببرند؛ ولی بناست به منزل شما تشریف بیاورند. در این هنگام، درب ورودی اتاق، باز و آقا در حالی که آثار تأثر و تألم به خوبی در صورتشان به چشم می خورد، با همان متانت و وقار و عظمت و بزرگی معمولی خود، قدم به درون اتاق نهادند.

اجازه بفرمایید این مطلب را از قول حاج محتشم السلطنه اسفندیاری نقل کنم:

همۀ ما ثقة الاسلام بروجردی را احترام می کردیم. چون آن صفات حمیده و خصوصیات اخلاقی در هر کسی باشد، بالطبع مورد علاقه و مهر مردم است و او را به دیده احترام و بزرگی نگاه می کردم و با موفقیتی خاص که در نظر شاه داشتند، نزد رجال بزرگ و شخصیت های آن روز حسابی داشتند.

ولی صحنه ای که آن روز به دست ثقةالاسلام ایجاد شد باور نکردنی بود، اگر چه وقوع این واقعه، عظمت ثقةالاسلام را در نظر ما چند برابر نمود و من هنوز اثری را که دیدن آن صحنه در خاطرم باقی گذارده است، نمی توانم فراموش کنم و آن این بود که به مجرد ورود آقای بروجردی، ثقة الاسلام از جای خود برخاست و سراسیمه و مضطربانه قدم برمی داشت، خیلی با عجله جلو رفت و در حالی که عبایش به روی زمین کشیده می شد، به جلوی آقا رسید و خود را به قدم های آقا انداخت.

به وجود آمدن این منظره که دو طرفش مردان باعظمت و بزرگی بودند، به قدری برای ما غیرمنتظره بود که بی اختیار همه حرکت کرده و جلو رفتیم و در حالی که زیر بازوی مرحوم ثقةالاسلام را گرفته بودیم و خود آقا هم که این همه عظمت روح و صفای خاطر این عموزاده بزرگوارش بسیار تحت تأثیرش قرار داده بود و مجذوبش ساخته بود، به ما کمک می کرد که مرحوم ثقةالاسلام را که هنوز دانه های اشک از چشمانش به روی گونه ها و محاسنش جاری بود، از زمین بلند کرده، در حالی که آن ها را به طرف بالای

ص:232

اتاق هدایت می کردیم، همگی در جای خود قرار گرفتیم، این دو عموزاده در کنار یکدیگر نشستند.

رفتار عجیب ثقةالاسلام با آن عظمت و شخصیت نسبت به آقا که همۀ ما به خوبی او را می شناختیم، آن چنان اثری در ما گذارده بود، که هیچ کدام به خود جرأت نمی دادیم لب به سخن بگشاییم؛ اما مرحوم ثقةالاسلام بعدها نقل فرموده بودند که من، با توجه، مرتکب این عمل شدم، تا حدّ و اندازه شخصیت آقا را که شاید بعضی از جالسین بر آن به خوبی واقف نبودند، به آن ها نشان بدهم.

به هر حال در حالی که رئیس الوزراء و وزیر دربار هر یک از حدوث این واقعه ابراز تأثر و تألم می نمودند و دیگر جالسین هم از این که این قصه، حسن ختام پیدا کرده است، اظهار مسرت می کردند، آقای آیت الله همراه مرحوم ثقةالاسلام در حالی که نخست وزیر، وزیر دربار وقت و دیگر رجال، آن ها را تا جلوی اتومبیل، بدرقه می کردند، به منزل ثقةالاسلام حرکت کردند.

ص:233

آیت اللّه سید ابوالحسن جوادی زاویه (خلخالی) «ستاره فقاهت»

اشاره

آیت اللّه سید ابوالحسن

جوادی زاویه (خلخالی)

«ستاره فقاهت» (1)

او در تاریخ 6/1/1306ش. در روستای زاویه سادات خلخال در استان اردبیل به دنیا آمد.

اساتید

حضرات آیات عظام آقایان: حجت کوه کمری، سید حسین بروجردی، امام خمینی، شیخ عبدالکریم خوئینی زنجانی، علامه محمدحسین طباطبایی، سید حسین قاضی، میرزا احمد زنجانی، شیخ محمد مجاهدی تبریزی و... .

ولادت

فقیه و حکیم آیت الله حاج سید ابوالحسن جوادی زاویه (خلخالی) در سال 1306ش. در روستای زاویه سادات (معروف به زاویه پرعنبر) یکی از روستاهای شهرستان خلخال

ص:234

(که در چهار کیلومتری جنوب شهرستان قرار دارد) در خانواده ای روحانی و سرشناس و در بیتی که بیت ولایت و فقاهت بود، دیده به جهان گشود.

ص:235

ادعیه خطی، نامه ها، اشعار، تعلیقاتی بر کتاب ادبی و... و ده ها جلد از نسخ خطی و چاپی کتابخانه ایشان شناسایی و به دست آمده است.

آیت الله سید جواد خلخالی علاوه بر این که در اعتلای معارف اسلامی و حکمت الهی و علوم اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، در منطقه، نقش ویژه و برجسته ای داشته، در حفظ و امنیت منطقه و جلوگیری از تجاوزات اشرار و خوانین متجاوز و ظالم و تعدیات ارتش سرخ روسیه و دست اندازی افراد متجاوز و عوامل حکام جور و ستم و رساندن مظلومیت اهالی منطقه به سمع و نظر سلاطین و حاکمان وقت و حفظ فضای علمی و حوزوی و فرهنگی و معنوی خلخال، به ویژه روستای «زاویه سادات» نقش مؤثر و تعیین کننده ای داشته اند و در همین راستا اقدامات فراوان و مسافرت های بسیاری به شهرهای اردبیل و رشت و دارالسلطنه تبریز و... نموده و از هیچ تلاشی فروگذار ننمودهاند. احکام و دستورهای متعددی از ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و سایر سلاطین و حکام قاجار درباره ایشان و معافیت اهالی محترم «زاویه سادات» از مالیات و هر گونه عوارض و...، صادر و تعدادی از این مدارک در حال حاضر موجود است.

ایشان از معنویت، هوش، ذکاوت و نبوغ فوق العاده ای برخوردار بود و از اوایل نوجوانی تا پایان عمر شریف خویش که بیش از یکصد و بیست سال بوده است، خود را وقف خدمت به اسلام، روحانیت، ترویج و تبلیغ معارف و دستورهای شریعت محمدی و علوم اهل بیت علیهم السلام در ایران، باکو و... نموده است. بسیاری از علما، فقها، حکما، دانشمندان، ادیبان، سخنوران و برخی از فعالان مشروطیت منطقه، در اوایل مشروطه از اطراف و اکناف به حضور ایشان مشرف و نزد ایشان تلمذ و استفاده علمی و معنوی برده اند. منزل و حسینیه منسوب به ایشان که بیش از سیصد سال قدمت دارد، محفلی نورانی و حوزه علمیه ای در این روستای پربرکت بوده و هم اکنون نیز پا برجاست.

آن عالم ربانی از صدا، خط بسیار زیبا و قلمی روان و دلنشین، برخوردار بود و تا لحظات پایانی عمر، سلامت کامل و معنویت خاص خود را حفظ کرد.

3. اولاد آیت الله سید جواد خلخالی: ایشان دارای چند فرزند پسر و دختر بودند. فرزندان ذکور ایشان حضرات آیات: آقا سید حسن و آقا سید عبدالمعبود و آقا سید حمدالله، همگی روحانی و از مجتهدان معاصر بوده و از این شجره طیبه، تاکنون شاخه ها و فراوانی منشعب گردیده و ثمرات شیرینی را تقدیم دریای بی کران معرفت و فقاهت کرده است.

ص:236

کرامات فراوانی از این خاندان نورانی، نقل و در یاد و اذهان دوستداران، علاقه مندان و اهالی منطقه باقی مانده و امید است در آینده ای نزدیک ، مجموعۀ کاملی از زندگی نامۀ علمای این خاندان فراهم شود. صبیۀ ایشان نیز بانویی عالمه و شاعره بوده است.

4. آیت الله سید حسن خلخالی: والد محترم حضرت آیت الله سید ابوالحسن جوادی خلخالی، مرحوم آیت الله آقا سید حسن خلخالی (جوادی زاویه) در سال 1235ش. در «زاویه سادات» خلخال متولد و در سال 1328ش. (برابر هجدهم شعبان 1369ق.) رحلت کرده است. ایشان از علمای برجسته، وارسته، زاهد، حلیم، آرام، ساکت و مورد احترام عام و خاص خلخال بوده، که پس از تحصیلات مقدماتی در خلخال، نزدیک به بیست سال نزد بزرگان علم و معرفت و اساتید بنام حوزه علمیه تبریز تحصیل کرده است. (1) مرحوم آیت الله سید حسن خلخالی مورد اعتماد و توجه خاص مرحوم آیت الله آقا میرزا جواد مجتهد تبریزی قرار داشته است. ایشان پس از تحصیل به زادگاه خود باز می گردد و به تدریس، ترویج و تبلیغ معارف الهی در منطقه، گیلان، زنجان، اردبیل، باکو و غیره مشغول می شود.

ایشان به دلایل واهی مدت ها در زندان شهربانی خلخال، زندانی بود و از تعدیات، ظلم و بی عدالتی دستگاه رضاخانی و نمایندگان فرمایشی و ایادی او در مجلس شورای ملی و منطقه در امان نبود. در جریان ورود ارتش سرخ روسیه به ایران و حمایت از اشرار منطقه و جاسوسان روسی برای تجزیه ایران، فرماندهان نظامی و عوامل آنان در منطقه تصمیم به کشتن این عالم ربانی در اول ماه محرم الحرام آن سال ها گرفتند؛ ولی با عنایت ویژه سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام این توطئۀ قتل، خنثی می شود.

غالب آثار و کتب کتابخانه ایشان بر اثر قصور، حیله ها و خیانت برخی از خوانین منطقه، خریداری و یا مفقود می شود. در حال حاضر برخی از تعلیقات فقهی و... و تعدادی نامه به علمای وقت و اقوام و... با خطوطی زیبا و ماندگار در دسترس است. زهد، تقوا و عرفان عملی آن حکیم و فقیه فرزانه، زبانزد عام و خاص بوده، ارادت و عشق وصف ناپذیر

ص:237

ایشان، به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام به ویژه سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام و اشک های فراوان و طولانی بر فراز منبر، هنوز از اذهان افراد سالمند آن منطقه فراموش نشده است.

آقا سید حسن خلخالی (جوادی) سه فرزند ذکور به نام های سید ابراهیم، سید ابوالحسن، سید اسماعیل و چند فرزند دختر داشته که همه به رحمت الهی پیوسته اند. از اولاد ذکور، عنایت خاصی شامل حال مرحوم آیت الله سید ابوالحسن جوادی شد و ایشان را در مسیر کسب علوم و معارف دینی و حوزوی، هدایت فرمود. برخی از صبیه های مرحوم آقا سید حسن هم از کمالات علمی و قرآنی بهره مند بوده و در تبلیغ معارف قرآنی و تشیع در منطقه، باکو و... تلاش های فراوانی کرده اند.

ص:238

سایه امن وجود پر مهر پدر و مادر مراحل مقدماتی حوزوی را طی کردند؛ ولی ایشان در سن چهارده سالگی در 27 جمادی الثانی 1361ق. (1321ش.) با تحمل درد هجران و رحلت مادری مؤمن، مهربان و دلسوز را با صبر، شکیبایی، استقامت و رضا به قضا و قدر الهی گذراندند و پس از آن، آماده هجرتی بزرگ شدند، و سال بعد از ارتحال مادر جهت ادامۀ تحصیلات حوزوی، وطن خویش را ترک و در شهر زنجان به اهداف عالی خود از تحصیل و تهذیب نزدیک تر شدند.

ص:239

ص:240

ایشان با وسعت نظری که داشتند و نیازی که برای تبلیغ و نشر معارف اسلامی و شیعی احساس می کردند، مدتی نیز به آموزش و یادگیری مکالمه زبان انگلیسی پرداختند و در مواضع مختلف به لزوم یادگیری زبان خارجی برای مبلغان گوشزد می کردند.

ص:241

استفاده از آیات قرآنی و روایات معصومین علیهم السلام و بیان و توضیح موارد استفاده شده در سخن، ارائه دقائق و لطائف آیات و روایات، همراه ذکر داستان های روایی و حوادث عمیق و جذاب و اشعار مناسب و بیان درس ها و عبرت های تاریخی، از جمله ویژگی های فیوضات تبلیغی آن حکیم فرزانه بود که هر مخاطب و شنونده ای را مجذوب و مشتاق خویش می کرد.

از ویژگی های تدریس کتب دروس سطح حوزۀ ایشان، تصحیح و قرائت دقیق متن، توضیح و بیان مراد مؤلف و پرهیز از بیان مطالب اضافی و غیر مرتبط، بیان دقیق موضوع و محل بحث و ارائۀ اختلاف و در انتهای بحث، ارائه خلاصه مجموعه بحث از ویژگی های تعلیمی آن استاد راحل و نورانی بود.

ایشان در تدریس دروس خارج با بررسی و تحلیلِ رو ش های تدریس اساتید بزرگ خود، از جمله حضرات آیات عظام: حجت، بروجردی و امام خمینی رضی الله عنه و انتخاب روش آمیخته ای از روش های مذکور، به تدریس مباحث فقهی و اصولی اقدام می کردند. به طور عموم، مباحث ایشان در دروس خارج فقه و اصول براساس و نظم کتاب های «عروة الوثقی» و «کفایة الاصول» بوده است.

از دیگر ویژگی های دروس خارج ایشان، تفکیک مسائل فلسفی و کلامی، از مباحث اصولی و فقهی است. ایشان در حد توان و امکان، این مسأله را رعایت می کردند و ساحت تشریع و قانون گذاری و اعتباریات را از ساحت مسائل حقیقی و عقاید تفکیک می ساختند.

ویژگی دیگر در ارائه مباحث فقهی، عنایت ویژه به روایات ائمه معصومین علیهم السلام بود.

با توجه به این توضیحات، خلاصه روش ایشان را در طرح مباحث فقهی چنین می توان بیان کرد:

1. تحلیل و توضیح وجوه مختلف مسأله به طور کامل؛

2. ذکر اقوال قابل توجه، به ویژه آرای بزرگان معاصران، به ویژه اساتید خود؛

3. ذکر آیات و روایات (شیعه و سنی) و بررسی دقیق و کامل آن ها؛

4. دقت در قول مشهور و قدما و توجه ویژه به قول مرحوم شیخ طوسی؛

5. نتیجه گیری، جمع بندی و ارائه قول مختار.

ص:242

ص:243

5. توضیح المسائل؛

6. مناسک حج (مختصر) همراه پاسخ به برخی استفتائات در موضوع حج؛

7. مناسک حج (کامل)؛

8 . خلاصة الاحکام با مقدمهای کوتاه در اصول دین (تا پایان طهارت)؛

9. کتاب استدلالی زکات، حج، نکاح، طلاق، مکاسب محرمه، خیارات و قضاء که

تحقیقات و مباحث مکتوب تدریس خارج فقه خود ایشان بوده است.

10. حواشی و تعلیقات بر «مکاسب محرمه» و بیع شیخ اعظم انصاری رحمة الله؛

11. حواشی و تعلیقات «کفایة الاصول» جلد اول؛

12. دو رساله در ولایت و خلافت حضرت علی علیه السلام؛

13. رساله ای درباره فاطمه زهرا علیها السلام و نقش اجتماعی ایشان و بیان شرایط حکومت اسلامی از دیدگاه آن حضرت؛

14. دو رساله در موسیقی از دیدگاه اسلام؛

15. تفسیر سوره فاتحة الکتاب و برخی آیات قرآن مجید؛

16. رساله در بیان خلقت انسان؛

17. رساله در طینت و میثاق؛

18. رسائل و مقالات فراوان در موضوعات عالم برزخ، امر به معروف و نهی از منکر، اولین شبهه واقع شده، جهاد نفس، حب الهی، خوف، صبر، شکر، حسن خلق، صدق اللسان، عفو، حلم، تواضع، کظم غیض، نعمت، علم و تفکر، شیعه و تشیع، حالات قلب، تعریف اهل الله و اهل الدنیا، سجده و آثار آن، اشعار و روایات در موضوعات گوناگون و...؛

19. زندگی نامه خودنوشت و خاطرات متعدد از خود و بزرگان؛

20. دست نوشته های فراوان در موضوعات: خاطراتی از واقعه پانزده خرداد سال 1342ش، کرامات و توجهات ائمه معصومین علیهم السلام نسبت به خودشان در ایام تبلیغ، نامه های ایشان به برخی ادارات جهت رسیدگی به مشکلات مردم، قطع نامه های برخی راهپیمایی های مربوط به انقلاب اسلامی و حمایت از امام خمینی رحمة الله، نامه های زیادی به دوستان و... .

شایسته است ذکر شود که استعداد و توان علمی و شوق ایشان به معارف و شریعت اسلامی سبب شده بود که حتی ایشان در ابتدای ورود به شهر و حوزه علمیۀ قم، از تاریخ

ص:244

5 رجب 1365ق. (برابر با 15خرداد 1325ش.) مدتی در درس صلاة حضرت آیت الله العظمی بروجردی رحمة الله شرکت کنند که خوشبختانه تقریرات درس مذکور موجود است؛ در حالی که دروس سطح عالی را هنوز تمام نکرده بودند.

ص:245

نایل گردید. وی پس از بهبودی نسبی نیز در مسئولیت های مختلف در خدمت نظام مقدس جمهوری اسلامی قرار داشته است. ایشان نیز دارای چهار فرزند پسر و یک دختر است که برخی به تحصیل در رشته های مهندسی در دانشگاه مشغول اند.

تنها داماد حضرت آیت الله جوادی زاویه، حجت الاسلام والمسلمین آقای شیخ حسن اسلامی است که علاوه بر تحصیلات عالی حوزوی، فارغ التحصیل دوره کارشناسی ارشد فلسفه نیز است. ایشان علاوه بر سی سال تدریس در آموزش و پرورش قم در بسیاری از دانشگاه های دولتی و غیردولتی از جمله دانشگاه تهران به تدریس معارف اسلامی و سایر دروس مشغول بوده و هستند. ایشان نیز چهار فرزند ذکور و اناث با تحصیلات دانشگاهی دارند.

ص:246

4. ایشان در مقابل انحرافات فکری، اخلاقی و ارزشی، بسیار حساس و جدّی بوده و با روش های مختلف در اصلاح و رفع آن سعی می کردند.

جامعیت، اخلاص و تسلط ایشان در معارف اسلام و امر تبلیغ باعث شده بود که از نقاط مختلف از ایشان جهت ارشاد و تبلیغ دعوت به عمل آید و چون امکان قبول همه آن ها عملی نبود؛ بنابراین از دعوت کنندگان محترم به بیوت مراجع عظام تقلید، به ویژه بیت حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی قدس سره، مراجعه و با توسل به آن بیوت محترم در جلب نظر و استفاده از آن فقیه وارسته اصرار می ورزیدند.

در دو سه سال اخیر، زندگی آن فقیه ربانی که به دلیل کهولت سن و ضعف جسمی شدید و کسالت ها از رفتن به تبلیغ و منبر، ناتوان و محروم شده بودند، هنگام ایام تبلیغی به ویژه در ماه محرم و دهه اول و دوم با آه و ناله و تأسف، از محرومیت مذکور که گویی فرزند خویش را از دست داده، سیلاب اشک از دیدگان نورانی و پر امیدشان جاری می شد و بسیار ناراحت، محزون و مضطرب می شدند.

ص:247

کردند. او در روزهای بعد از دستگیری و انتقال حضرت امام از قم به تهران، اطلاعیهها و اخبار مکتوب منتشره را به وسیله عموزاده خویش، مرحوم سروان سید محمد جوادی زاویه، (1) به همراه دوستان دیگر در سراسر تهران، به ویژه ادارات و بانک ها توزیع کرد و مردم شریف تهران را از این جنایت رژیم مطلع ساخت.

منزل آیت الله جوادی خلخالی که در نزدیکی منزل حضرت امام خمینی رحمة الله در محله «یخچال قاضی» در«باغ قلعه» قرار داشت، مأمن و پناهگاه برخی روحانیان انقلابی و مؤثر در جریانات مدرسه فیضیه بود و با کمک ایشان و همسر علویه شان، اقدامات مؤثری در حفظ و ممانعت از دستگیری طلاب انقلابی انجام شد.

از جمله اقدامات دیگر ایشان اعتراض به دستگیری و تبعید حضرت امام خمینی رحمة الله به ترکیه، نامه به هویدا نخست وزیر وقت، در سال 1343ش.، تلاش در افشای این توطئه رژیم و مبارزه عملی با آن تا پیروزی انقلاب اسلامی بود. ایشان سپس حضور در کلیه صحنه ها و میدان های مورد نیاز، از جمله شرکت در انتخابات و... حمایت کامل و تام خود را از نظام مقدس جمهوری اسلامی ابراز کردند. این عالم ربانی با وجود تقاضا و پیشنهادهای مکرر دوستان جهت حضور و سکونت در تهران و نیز شرکت در دانشگاه معقول و منقول وقت، از پذیرش آن خودداری و تحصیل در قم و تبلیغ و خدمت به حوزه های علمیه را مقدم و وظیفه اصلی خویش دانستند.

ایشان احترام به مراجع عظام تقلید را بر همه، لازم و ضروری شمرده و اطاعت از حضرت امام خمینی رحمة الله و مقام معظم رهبری و پیروی تام و کامل از دستورها و منویات این بزرگواران و حفظ نظام مقدس جمهوری اسلامی را واجب و تنها راه سربلندی و استقلال و حفظ کشور، به عنوان تنها کشور مقتدر شیعی و پیرو اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، در عمل به مجموعه نظرات رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، آیت الله خامنه ای مد ظله العالی می دانستند و وجود ایشان را از نعمت های بزرگ و تفضلات الهی

ص:248

می دانستند و همیشه در دعاهای خود، سلامتی، اقتدار و عزت آن عزیز را از خدای منان خواستار بودند.

ص:249

مالی و معنوی، به برخی از حوزه های علمیه شهرها و برخی بزرگان آن دریغ نورزیده و این اقدام ایشان از نظر رژیم پهلوی و دستگاه اطلاعاتی آن پوشیده نبوده است.

برخی از مراجع عظام تقلید نیز حل اختلافات حقوقی، مالی و... مردم را به ایشان ارجاع و از همکاری ایشان بهره مند بوده اند و با وجود علاقه شدید، تعدادی از مراجع و آیات عظام به ایشان و دعوت های متعدد برای حضور در بیوت محترم و ملحق شدن به اصحاب خاص آن بزرگواران، تواضع و علاقه به تدریس، رسیدگی به امور و مشکلات مردم و... مانع وابستگی خاص و انتساب ایشان به بیوت معظم آنان شد.

ص:250

خویش، برگزاری مراسم عزاداری و تمسک به دامان ائمه اطهار به ویژه حسین بن علی علیه السلام را سفارش می کرد و مورد تأکید قرار می داد.

در بخشی از زندگی نامه خویش مرقوم فرموده اند:

صفت میهمان دوستی را که صفت ابراهیم خلیل الرحمان است، دوست می داشتم. دعوت میهمان و رفقا و دوستان و احسان کردن را دوست می داشتم. با آمدن علما به میهمانی خرسند می شدم؛... ولی بعد از وفات اهل بیتم، قدرت جانی ندارم. امیدوارم فرزندانم در احسان کردن به قدر توان کوتاهی نکنند و از امام حسین و ائمه اطهار علیهم السلام دست نکشند و از آن ها در هر حال مدد بجویند که دنیا و آخرت در پیش آن ها است. از ضعیفان و مستمندان دستگیری کنند.

اجابت دعا و آثار انواع دعاهای مکتوب مورد تقاضای مردم از ایشان، تأثر و اندوه ایشان از ناراحتی و اندوه و گرفتاری مردم مؤمن و مسلمانان، به ویژه فضلا، طلاب و مرتبطین با ایشان، زبانزد خاص و عام بود.

همچنین در امور علمی و معارف الهی، استنباط و اجتهاد در احکام شرعی و امور اجتماعی و فرهنگی، قدرت، ذکاوت و اندیشه ای بسیار دقیق، دوراندیش و ژرف نگر داشتند.

حافظه ای قوی، تجربیات و خاطرات تاریخی فراوانی در مسائل اجتماعی - سیاسی فرهنگی دوران حکومت رضاخانی و بعد از آن داشتند و در امور علمی، تبلیغی و اجتماعی، معمولاً مورد عنایت و توجه بسیاری از مراجع عظام تقلید و آیات عظام و اساتید گرامی حوزۀ علمیۀ قم و برخی شهرستان ها قرار گرفته، در ایام تلمذ نزد استاد محبوب خود حضرت امام خمینی رحمة الله و پس از آن نیز مورد عنایت و توجه آن حضرت قرار داشتند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با کسب اجازه و موافقت ایشان، از ورود به دستگاه های اجرایی و قضایی خودداری، و در حوزه علمیه، مشغول خدمت و تربیت طلاب و فضلای محترم بودند. علاقه و احترام فوق العاده ای به مراجع عظام تقلید و زعمای حوزه های علمیه ایران و عراق داشتند و از تکریم و احترام آنان فروگذار نمی کردند و افزایش جایگاه و عظمت ایشان را بر خود فریضه می دانستند.

ص:251

تسبیح، توسل، استغفار و انقطاع کامل به سوی معبود، در غروب روز پنج شنبه مورخ 18/12/1390ش. (پانزدهم ربیع الثانی 1433ق.) و پس از هفتاد سال عشق و تلاش علمی و عملی در راستای معارف الهی چشم بر جهان مادی بستند و بعد از هفتاد روز بستری شدن در بیمارستان در تاریخ 27/2/1391ش.، روح بلند و مطهر آن فقیه اهل بیت علیهم السلام و حکیم الهی در شهر مقدس قم به ملکوت اعلی پیوست و پیکر ضعیف ایشان صبح جمعه 29/2/1391ش. در سن 85 سالگی با تشییع باشکوه، طواف در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و اقامه نماز به وسیله فقیه و مرجع عالی قدر جهان تشیع آیت الله العظمی حاج سید موسی شبیری زنجانی (دامت برکاته العالی) در جوار علی بن جعفر علیه السلام، شهدای عالی مقام، همسر علویه مکرمه و فرزند مرحومش به خاک سپرده شد.

ص:252

ص:253

آیت الله سید عباس کاشانی «مجاهد خالص»

اشاره

آیت الله سید عباس کاشانی

«مجاهد خالص» (1)

جدّ پدری

نسب آیت الله عباس کاشانی با 31 واسطه به امام سجاد علیه السلام می رسد. یکی از اجداد مطهر او، سید اجل عزالدین ابوالقاسم یحیی فرزند شرف الدین معروف به امامزاده یحیی است که نسب او با 15 واسطه به امام زین العابدین علیه السلام می رسد: یحیی فرزند ابوالفضل ملقّب به شرف الدین، فرزند ابوالقاسم علی، فرزند عزّالاسلام والمسلمین محمد، فرزند ابوالحسن مطهر، فرزند علی زکی، فرزند سلطان محمد شریف (معروف به ابوالفضل، مدفون در قم)، فرزند سید جلیل علی (نقیب سادات قم) فرزند ابی جعفر محمد، فرزند حمزه قمی، فرزند احمد، فرزند محمد، فرزند اسماعیل، فرزند محمد، فرزند عبدالله باهر، فرزند امام سجاد علیه السلام. آرامگاه امامزاده یحیی در تهران هماره زیارتگاه مردم بوده است. وی نقابت و زعامت سادات قم، ری و توابع را عهده دار بوده است. (2)

ص:254

شیخ منتجب الدین (متوفای 585ق.) کتاب های فهرست و اربعین خود را به نام او تألیف کرده و در وصفش نوشته است: سید بلند مرتبه عزالدین یحیی، نقیب طالبیان است و در عراق عجم، عالم و فاضل بزرگی است. آسیای تشیع بر محور او دور میزند. وی احادیث شریف ائمۀ هدی علیهم السلام را از طریق پدرش شرف الدین از مشایخش روایت میکند. (1) طغرل بیک سلجوقی به او احترام می کرد و هماره به دیدارش می رفت. در سال 592ق. که سلطان محمد علاءالدین خوارزمشاه در جنگ با طغرل سلجوقی پیروز شد، او را کشت و یحیی را دستگیر و شهید کرد. بنای امامزاده یحیی در تهران در کوچهای به نام امامزاده یحیی و در محله عودلاجان بین خیابان ری و خیابان سیروس (شهید سید مصطفی خمینی) واقع شده است. این مزار دارای صحن و سرا و گنبد زیبای کاشی، حرم مجلل، ضریح نقره و صندوق آبنوس خاتم کاری شده است. در سال 1318 به دستور وزیر فرهنگ، بنای اصلی امامزاده را - که از عصر مغول باقی مانده و در زمان قاجاریه گسترش یافته بود - خراب کردند و از روی نقشۀ ساختمان قدیمی، بقعه و بارگاه جدیدی ساختند. در این بقعه، صندوق مرقد با کتیبه هایی متعدد به تاریخ 895 ق. وجود دارد. (2) در این که شهید عزالدین یحیی، جدّ اعلای خاندان کاشانی است، تردیدی وجود ندارد؛ ولی از دیدگاه عده ای مورخان، امامزاده یحیی در قم دفن است و امامزاده یحیی که مدفون در تهران است، از نوادگان امام حسن علیه السلام و نسبش این گونه است: یحیی فرزند علی فرزند عبدالرحمن فرزند قاسم فرزند حسین فرزند زید فرزند امام حسن علیه السلام این نظر با قراین و مندرجات کتیبه مرقد تطبیق میکند. (3)

ص:255

ص:256

3. سید مصطفی کاشانی (1266- 1336ق.): فرزند سید حسین از بزرگان مبارز شیعه است که فتوایی علیه انگلیسی های اشغالگر عراق صادر کرد و اسلحه به دست گرفت و علیه انگلیسی ها جنگید. وی در کاظمین درگذشت. (1)

4. سید ابوالقاسم کاشانی (1300-1381ق.): وی فرزند سید مصطفی حسینی کاشانی و پسرعموی سید عباس کاشانی است. سید ابوالقاسم کاشانی در جوانی در عراق با قوای مهاجم بریتانیا جنگید. وی نقش مهم و حساسی در ملی کردن صنعت نفت داشت. (2)

ص:257

از نسل این دانشور، دانشمندان، فقهای نامدار و حکمای فرزانه ای برخاسته اند که از جملۀ آن ها آیت الله حاج میر محمدصادق فرزند حاج میرزا محمدحسین نایب الصدر فرزند میر محمدصادق فرزند سید ابوالقاسم مدرّس خاتون آبادی است که شاگرد آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی در حوزۀ علمیۀ نجف بود و پس از رسیدن به مقام اجتهاد به اصفهان آمد و در اصفهان به تدریس پرداخت.

آیت الله حاج سید عبدالحسین طیب (متوفای 1412ق.)، آیت الله شیخ محمود مفید (متوفای1381ق.) و علامه جلال الدین همایی (متوفای1400ق.) از شاگردان او هستند. میر محمدصادق خاتون آبادی مرجع تقلید شیعیان بود. او در 1348ق. در اصفهان رحلت کرد و در بقعۀ تکیۀ سید العراقین دفن شد. (1) مادر شهید آیت الله دکتر سید محمدحسین حسینی بهشتی، دختر خاتون آبادی است. دختر دیگرش مادر آیت الله سید عباس کاشانی است. (2)

ص:258

ص:259

سید زین العابدین کاشانی، سید محمدحسن قزوینی، شیخ محمد خطیب و آیت الله میلانی شرکت کرد. (1)

سید عباس در جوانی به نجف رفت و در حوزۀ علمیۀ نجف در درس سطح و خارج فقه و اصول شرکت کرد و به مقام اجتهاد دست یافت. استادانش در حوزۀ علمیه نجف عبارت اند از:

1. سید جمال الدین موسوی گلپایگانی (1256- 1336ق.): وی دانش آموخته حوزه های علمیه گلپایگان، اصفهان و نجف و شاگرد آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی و حاج آقا رضا همدانی بود. آیت الله سید جمال الدین موسوی گلپایگانی که در عرصۀ عرفان و اخلاق، شاگرد سید جواد کربلایی، حاج علی محمد نجف آبادی، سید احمد کربلایی و شیخ محمد بهاری بود. (2)

2. میر سید حسن یزدی: وی شاگرد میرزای نائینی، آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی در حوزۀ علمیۀ نجف بود. (3)

3. سید عبدالهادی شیرازی (متوفای 1382ق.): وی شاگرد شریعت اصفهانی، میرزا محمدباقر اصطهباناتی، میرزا محمدتقی شیرازی و میرزا علی آقا شیرازی بود. (4)

4. سید حسین حمّامی: وی سالها در درس آخوند خراسانی و ملافتح الله شریعت اصفهانی حضور یافت و در فقه و اصول از نخبگان روزگار شد و بعد از ارتحال سید

ص:260

ابوالحسن اصفهانی، بسیاری از مردم از وی تقلید کردند. وی در حکمت، تبحّر داشت و تألیفات ارزشمندی در علوم عقلی و نقلی داشت. (1)

5. سید محسن حکیم (متوفای1390ق.): وی شاگرد میرزای نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی، علامه یزدی و سید ابوتراب خوانساری بود. بعد از ارتحال آیت الله بروجردی، بسیاری از شیعیان ایران، عراق، لبنان و هندوستان از آیت الله حکیم تقلید می کردند. او از استادان بزرگ حوزۀ علمیۀ نجف بود. (2)

6. سید ابوالقاسم خویی (متوفای1413ق.): آیت الله خویی پیش از 70 سال در حوزۀ عملیه نجف تدریس می کرد. سید عباس کاشانی در سال های 1375-1380ق. در درس وی شرکت کرد. (3)

7. علامه سید محمدمهدی کاظمی: وی از مدرسان بزرگ حوزۀ علمیه نجف است که اجازۀ اجتهاد وی برای آیت الله کاشانی آمده است: عالم عامل و فاضل، جداکننده حق از باطل، فقیه برجسته و ممتاز، آقا سیدعباس - که ان شاءالله برکات وجودش مدام و سودرسانی او به مردم گسترده باشد- در سنین جوانی بر اقران خود سبقت می گیرد و از این روی احتیاج به تعریف و توصیف ندارد. او آثاری هم تألیف کرده که گواهی صادق بر ارجمندی و مقام علمی ایشان است و از فضل و نبوغ وی حکایت دارد و این جانب نوشتههای او را مفید دانستم. سید عباس کاشانی بعد از 11سال تحصیل در حوزۀ علمیۀ نجف به کربلا بازگشت. (4)

ص:261

بهره برد.» (1) این ادعا با قراین و شواهد، سازگاری ندارد؛ زیرا آیت الله قاضی در سال1365ق. درگذشت؛ در حالی که سید عباس در آن زمان 15ساله بوده است. همچنین سید عباس در 25 سالگی در حوزۀ علمیۀ نجف تحصیل می کرد. افزون بر آن، آیت الله قاضی، شاگردی را به حضور می پذیرفت که به درجه اجتهاد رسیده بود و سید عباس در زمان حیات مرحوم قاضی، این قله را فتح نکرده بود.

مسلّم بود که سید عباس، محضر قاضی را درک کرده و از مواعظ اخلاقی و عرفانی ایشان بهره برده است؛ زیرا قاضی با پدر سید عباس، سید علی اکبر حسینی کاشانی، رفت و آمد داشت و هر وقت به کربلا می آمد، مهمان وی بود. بنابراین، سید عباس نوجوان از مواعظ و نصایح قاضی استفاده کرده است. پدر سید عباس هرگاه به نجف می رفت، پسرش را همراه خود به نجف می برد و او را با سخنان عارفانۀ قاضی آشنا می ساخت.

سید عباس کاشانی دربارۀ آشنایی اش با آیت الله قاضی می گوید: آشنایی ام با مرحوم قاضی از طریق پدرم بود. وقتی یک ساعت از درس اخلاق ایشان استفاده میکردم، یک دنیا معارف به دست می آوردم؛ گویی سالیان متمادی در اخلاق و عرفان کار کرده است. محل درس در خانۀ مسکونی آن عارف بزرگ تشکیل میشد که بسیار ساده بود و از بسیاری امکانات و ملزومات بهرهای نداشت؛ ولی صفای نورانی معنویت بر آن پرتو افکنده بود. با وجود آن که نوجوان بودم و سن کمی داشتم، وقتی به مجلس ایشان می رفتم با نهایت فروتنی از جای برمی خاست و احترام می کرد و چون برخی اعتراض داشتند که اینها خردسال اند، می فرمود: اجازه دهید اینها هم بیایند معارف معنوی را یاد بگیرند و آن چه را آموختهاند به دیگران انتقال دهند و تحولی در نفوس خود و دیگران به وجود آورند. از ویژگیهای آیت الله قاضی این بود که در صورت کسی نمینگریست و همین طور که سرشان پایین بود مشغول ذکر و دعا بودند. معنویت ایشان قابل وصف نبود، کرامات و مقامات بالایی داشتند، دنبال انسانهای لایقی بودند که حقایق را درک کنند و

ص:262

بعد از این بصیرت معنوی و با صعود بر سکوی معرفت به هدایت مردم بپردازند. (1)

ص:263

برخی از نامه های امام موسی صدر نزد آیت الله سید عباس کاشانی موجود است، پس از آن امام موسی صدر برای ادامۀ تحصیل از ایران به عراق رفت و در حوزۀ علمیه نجف در درس آیت الله سید ابوالقاسم خویی شرکت کرد، رابطۀ امام موسی صدر با آیت الله کاشانی بیشتر شد. امام موسی صدر هرگاه به کربلا می رفت، به دیدار آیت الله کاشانی می رفت. پس از هجرت امام موسی صدر به لبنان، این رابطه کاهش یافت، آیت الله سید عباس کاشانی بارها به لبنان سفر کرد تا با امام موسی صدر دیدار کند. وی می گوید: در ایامی که در «صور» لبنان، مهمان آقا موسی صدر بودم، شخصی را در جوارشان دیدم که اوّل تصور کردم یکی از خدمۀ ایشان است؛ اما بعد متوجه شدم، او از محترمان این منطقه است. از وی که حاج محمد عقیل نام داشت سبب این شیفتگی و خدمت صادقانه را پرسیدم، جواب داد: آقای صدر به ما حیات دیگری داد، با ارتحال مرحوم شرف الدین، ما یتیم شدیم؛ ولی با آمدن امام موسی صدر به لبنان، گویی شرف الدین با همان فضایل و مکارم زنده شده است.

آخرین باری که آیت الله سید عباس کاشانی با امام موسی صدر ملاقات کرد، دو سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بود. (1)

4. میرزا محمدحسین مسجد جامعی: آیت الله محمود مسجد جامعی، از علمای معاصر تهران، می گوید: سید عباس کاشانی از دوستان مرحوم والدم آقای حاج میرزا محمدحسین مسجد جامعی بوده است. حدود چهل سال قبل، بنده در خدمت آیت الله والد برای معالجۀ ایشان به لندن رفتم. ابتدا به منزلی وارد شدیم تا معالجۀ ابوی را آغاز کنیم. یک روز از اقامت ما سپری نشده بود که دیدیم آیت الله کاشانی به دیدن ما آمدند. گویا ایشان هم برای درمانهای لازم، چند روز پیش به انگلستان آمده بود. با دیدار آن دو عالم و گفتگوهای متنوع ایشان، مجلس شیرین و جذابی به وجود آمد. بنده در آن محفل تنها مستمع بودم. در مباحث آنان، از آیات، روایات، سورههای عربی و فارسی کمک گرفته میشد. هر دو بزرگوار هم اطلاعات گستردهای داشتند و همچنین از حافظۀ نیرومند و ذوقی خداداد برخوردار بودند. این نشست شیرین، حدود سه ساعت به طول انجامید و ابوی

ص:264

و سید عباس کاشانی از دیدار یکدیگر چنان به وجد آمده بودند که گویا کسالتشان فراموش شده بود. (1)

5. آیت الله شیخ احمد یزدی معروف به ملّا احمد طرجاتی (1318-1375ق.): وی آموزش علوم اسلامی را در حوزۀ علمیه یزد آغاز کرد و پس از آن برای ادامۀ تحصیل به عراق رفت و 7 سال در آن جا علوم اسلامی را فرا گرفت و پس از آن به وطن بازگشت و به هدایت و ارشاد مردم روی آورد. حجج اسلام محمد حسین، محمد حسن و محمد علی احمدی فقیه یزدی پسران او هستند. (2)

ص:265

حرم حضرت عباس علیه السلام کتابخانه ای تأسیس کرد که طلاب و مدرسان حوزه از آن استفاده می کردند. وی در زمانی که در قم سکونت داشت، کتابخانه شخصی اش را در اختیار پژوهشگران قرار می داد. (1) آیت الله کاشانی حافظه ای قوی در فراگیری علوم داشت. وی در جوانی از سید محمد خطیب، سید ابوالقاسم خویی و سید محمدمهدی کاظمی اجازۀ اجتهاد گرفت. او به برکت هوش سرشار و سرعت فوق العاده در فراگیری مباحث در علوم و معارف گوناگون، اطلاعات ارزشمند و مفیدی داشت. (2)

آیت الله کاشانی به زبان های عربی، وارد و مسلط بود. وی با زبانهای انگلیسی، آلمانی، عبری و ترکی نیز آشنا بود. (3)

حجت الاسلام والمسلمین زارع، از فضلای حوزۀ علمیۀ قم در مراسم بزرگداشت دومین سالگرد ارتحال آیت الله کاشانی گفت: این مرد از جامعیت علمی برخوردار بود و از چهار مرجع بزرگ شیعه، آیات عظام: خویی، میلانی، سید عبدالهادی شیرازی و سید محمدرضا گلپایگانی، کتباً اجازۀ اجتهاد داشت. ایشان آثار علمی فاخری دارد که امیدوارم خانواده اش همت کنند و آنها را به طبع برسانند تا همه از این گنجینه غنی بهرهمند شوند. (4)

ص:266

مسیرها را به طور علمی طی کرده است. هنگام دعا و ذکر، علم و معرفت خویش را بروز می داد. چنین انسانی که این گونه با قرآن و فرهنگ اهل بیت و ادعیه انس فکری و معنوی داشت، خلق و خوی شایسته ای را در وجود خویش شکوفا ساخته بود. تهذیب، تزکیه، فروتنی و تربیت معنوی آیت الله کاشانی، وی را در مسیر سیر و سلوک عرفانی که توأم با مبانی قرآن و حدیث بود، قرار داد. (1)

جلسات دعا، ذکر و توسلات وی برای حاضران، تحول معنوی به وجود می آورد؛ ضمن این که در گره گشایی از مشکلات آنان نیز بی تأثیر نبود. اقشار گوناگون با وی به راحتی ارتباط برقرار می کردند. او می کوشید پاسخ گوی پرسش های مردم باشد. وی در گره گشایی از گرفتاری های مردم، به ویژه فقیران، بسیار کوشا بود. حجت الاسلام والمسلمین کاظمی کیاسری می گوید:

سید عباس کاشانی با جوان ها ارتباطی صمیمی برقرار میکرد. وقتی نسل جوان به ملاقات وی می آمدند برایشان احترام خاصی قائل می شدند. وی در سال های آخر عمر که به دلیل بیماری نمیتوانست از جایش بلند شود، به جوانها می گفت: ببخشید که نمی توانم تمام قد جلوی شما بایستم و چون برخی اشکال میکردند: آقا این ها چه کسانی هستند که اطرافتان اجتماع کرده اند، می گفت: آنان دل های پاکی دارند خیلی زود اصلاح می شوند. همین جوان ها نهایت تکریم را برایشان قائل می گردیدند، می گفتند: وقتی مشاهده میکنیم آقا بدون آلایش و صادقانه و بدون تشکیلات دفتری این گونه با افراد، حال و احوال می کنند و با همه گرم می گیرند، اشک شوق از دیدگانمان جاری می گردد و می خواهیم نه بر سیمایش، بلکه بر پاهایش بوسه زنیم. (2)

ص:267

حجت الاسلام والمسلمین صادقی در مراسم یادبود آیت الله کاشانی در مسجد اعظم قم گفت:

آیت الله کاشانی نمونه بارزی از یک انسان خوش خلق بوده که همواره در خانه اش بر روی مردم گشوده بود و با هر شخصی حاضر بود دربارۀ معارف اهل بیت و مسائل دیگر دینی و اجتماعی گفتگو کند. او خصلت خوش اخلاقی را از اجداد طاهرینش به ارث برده بود. وی به دلیل محبت بالایی که نسبت به خاندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله داشت این سعادت نصیبش شد که سال های متمادی امام جماعت حرم ملکوتی حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام باشد. این عالم والامقام عمر پربرکت خود را در راه کسب علوم اهل بیت علیهم السلام گذرانید. (1)

حجت الاسلام والمسلمین ابوترابی فرد، نائب رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در مراسم هفتمین شب درگذشت آیت الله کاشانی در تاریخ 2/5/1389 گفت:

آیت الله کاشانی مصداق علمایی بود که رابطۀ خویش را با خدا اصلاح کرده اند. آنانی که به موازات اصلاح خویش در راه تحول جامعه گام برداشتند و چون راه عبودیت را گذرانیده اند نمی توانند ناروایی و جفاکاری را تحمل کنند. وقتی اوراق زرّین و زندگی سعادت آفرین و عزت بخش عالم عامل و عارف مرحوم آیت الله سید عباس کاشانی را ورق می زنیم، می بینیم تفسیر قرآن کریم را برای استفاده علاقه مندان در چندین مجلد تدوین کرده است؛ ولی به دلیل اخلاص و بندگی صادقانه تاکید می کند این اثر را بعد از مرگم چاپ کنید. یکی دیگر از ویژگی های ایشان دستگیری از بندگان خدا و توجه ویژه به مکتب شاگردان امام صادق علیه السلام بود و این انس با مردم در زندگی او موج می زد. (2)

آقای محمد ملکی که از نوجوانی با آیت الله کاشانی آشنا بود، می گوید:

زمانی که نوجوانی بیش نبودم، توانستم خدمت آیت الله کاشانی برسم. ایش-ان ب-ا

ص:268

رفتار و منش بزرگوارانه چنان مرا جذب کردند که بعد از هر نوبت جدایی، برای دیدار با او لحظه شماری می کردم. وی اسوۀ علم، حلم و تقوا بود، دائماً بر رفتار، گفتار و کردار خود مراقبت داشت و می کوشید زندگی خود را با سیرۀ ائمه اطهار علیهم السلام هماهنگ سازد، بسیار مردم دار بود و این ویژگی در بزرگی روح، مناعت طبع، صفا و صمیمیت ایشان ریشه داشت. اگر سؤالایی در موضوعات متنوع علمی و دینی از ایشان پرسیده می شد، مانند پدری دلسوز و استادی کامل با صبر و متانت بسیار خوب گوش می داد و جواب هایی منطقی و متین می داد. (1)

چند سال قبل، مربیّان تیم ملّی تکواندی ایران، از جمله محمد پولادگر، هادی ساعی و رضا نادریان، که برای زیارت حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به قم آمده بودند، با آیت الله کاشانی دیدار کردند و از ایشان طلب دعای خیر کردند. آیت الله کاشانی با وجود کسالت شدید، اعضای تیم ملی را به گرمی به حضور پذیرفت و برای موفقیت تمام ورزشکاران ایران دعا کرد و حتی دعایی مأثور را به هادی ساعی داد که در مسابقات به همراه داشته باشد و آن را با حضور دل بخواند تا ان شاءالله به لطف حق تعالی افتخاراتی را به همراه آورد. (2)

آقای محسن نیکوبیان مقدم که بارها به دیدار آیت الله کاشانی رفته بود، به نگارنده گفت:

آیت الله کاشانی آن چنان متواضع بود که تمامی افراد را صرف نظر از سطح سواد، به حضور می پذیرفت و وقتی افراد به محضرش می رسیدند از شدت فروتنی و خلق و خوی شایستۀ ایشان احساس امنیت می کردند. نصایح اخلاقی ایشان، غالباً دربارۀ پرهیزگاری، اجتناب از کبر و خودبزرگ بینی، دنیازدگی، تجملات و زیاده خواهی ها بود. وی بخل، حرص، حسادت و عداوت را آفتی بزرگ برای رشد اخلاقی و معنوی می دانست و تأکید می کرد از کسب روزی از طریق نامشروع به شدت پرهیز کنید که این کار بر اخلاق شما اثر منفی می گذارد. از برکت زلال

ص:269

دعاها، زیارت عاشورا و توسلات وی، افرادی چون بنده دچار تحول روحی و معنوی شدیم.

یکی از برادران آقای نیکوبیان مقدم که به بیماری نگران کننده ای مبتلا بود و روزانه برای التیام ناراحتی خود چند نوع دارو مصرف می کرد، به لطف خداوند و تأثیر دعای آیت الله کاشانی بهبود یافت.

ص:270

کوشش مداوم وی برای تألیف آثاری ارزنده، دیگر فعالیت های او را به شدت تحت الشعاع قرار داده است. او از جوانی به این قلمرو گام نهاد و آثاری مفید نگارش کرد. آیت الله کاشانی در دوران بیماری و پیری هم به نگارش و پژوهش ادامه داد. وی 330 عنوان کتاب نوشت که برخی از آن ها به ده ها جلد می رسد. کتاب های او در زمینۀ تفسیر از سی جلد می گذرد. آثار رجالی وی از صد جلد هم می گذرد. متأسفانه بیشتر آثارش چاپ نشده اند. از امور شگفت در زندگی این دانشمند پُرکار، این است که در دوران بیماری به نگارش سه کتاب مشغول بود. وی یکی از کتاب ها را شب ها می نوشت. پس از آن شبهه هایی بر برخی ادعیه مطرح شد، آیت الله کاشانی کتابی در پاسخ به آن ها نوشت که تاکنون چند بار چاپ شده است. وی در کتاب «مصابیح الجنان» برای مستند نمودن دعاها، از منابع اهل سنت بهره برده است. کتاب «مصابیح الجنان» در میان نگاشته های وی شهرت افزون تری دارد. آیت الله کاشانی می گوید: در کربلا، کتابی دو جلدی در بیش از هزار صفحه نوشتم که یکی از بازرگانان کربلا حاضر شد، در صورتی که آیت الله بروجردی بر آن تقریظی بنویسد، هزینۀ چاپ آن را بر عهده گیرد. پس از مدتی به ایران آمدم با آیت الله بروجردی دیدار کردم و کتاب را به ایشان نشان دادم و ماجرا را مطرح کردم. ایشان فرمود: امشب آن را مطالعه می کنم و فردا پاسخ می دهم. فردا ایشان، به وسیله آقازاده خود آقا سید ابوالحسن هدیهای شامل یک عبای نایینی و انگشتر و دیگر چیزها به من اهدا کرد و اجازۀ اجتهادی به من داد و آن اثر را نیز تأیید کرد و چون چند دوره ای از آن اثر را از کربلا برایشان فرستادم. بار دیگر، ایشان هدیه ای برایم ارسال کرد. (1)

شماری از آثار آیت الله کاشانی عبارت است از:

1. مصابیح الجنان؛

2. الرضوان فی تفسیر القرآن (30جلد)؛

3. معجم اعلام الشیعه (110جلد)؛

4. حلائق الانس (3جلد)؛

ص:271

5. المخازن (مشتمل بر نکات تاریخی، تفسیر، روایات، ختومات، نوادر، امثال، نصایح، اذکار، علوم غریبه و...)؛

6. ضیاء العین فیما یتعلق به مولی الکونین امام حسین علیه السلام؛

7. منهاج الجنان (شامل ادعیه و آداب عبادی شهر رمضان)؛

8 . البشائر و الغفران (مشتمل بر ادعیه و فضایل ماه شعبان)؛

9. طبقات الاعلام و هی موسوعه کبری؛

10. حلیه المرتلین فی تجوید القرآن المبین؛

11. تقویم الشیعه؛

12. احکام الشریعه فی مذهب الشیعه؛

13. الجهاد فی الاسلام؛

14. الحجاب فی الاسلام؛

15. احکام الوقف؛

16. فرائض الاسلام (چاپ شده)؛

17. الاسلام فی اصوله و فروعه (چاپ شده)؛

18. قبسات فی ادب العرب و الفرس؛

19. الاخلاق عند الشیعه؛

20. عجائب المخلوقات؛

21. احکام المشکوک؛

22. حکم صلاه الجمعه فی زمان الفیه؛

23. منهاج الحّاج (چاپ شده)؛

24. احکام الاعتکاف (چاپ شده)؛

25. رساله الصیام؛

26. الشجرة المبارکه؛

27. ابوطالب و الاسلام؛

28. تحفه عباسی؛

29. منتخب تقویم الشیعه؛

30. ارث الشیعه؛

ص:272

31. الرباض الاسلام؛

32. حقائق عن الاسلام؛

33. المطایبات؛

34. ارشاد اهل القبله؛ (1)

35. دیوان شعر.

ص:273

آیت الله کاشانی بعد از بهبودی همراه خانواده به تهران رفت. پس از مدتی، آیت الله کاشانی به قم رفت. از آیت الله کاشانی سؤال کردند: چرا قم را انتخاب کردید؟ ایشان پاسخ داد: این شهر طبق روایات متعددی، مورد توجه و عنایت اهل بیت علیهم السلام است و عده ای از امامزادگان و اصحاب خاندان عترت در این دیار دفن شده اند، که میان آن ها، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام منزلت ویژه ای دارد که چون ستارهای فروزان بر فراز آسمان قم پرتو افشانی میکند و جایگاه وی در روایتهای ائمه علیهم السلام به ویژه امام صادق علیه السلام مورد تأکید است. این بانو امامزاده ای واجب التعظیم است. چه افتخاری بالاتر از این که در جوار بارگاه او به شیعیان خدمت کنم. امید است بتوانیم با خدماتی شایسته، رضایت وی را به دست آوریم که در سرای آخرت این لیاقت را به دست آوریم که از ما شفاعت کند. (1)

ص:274

شنیدم که می گفت: «او را برگردانید.» با تلاش مادرم و لطف حضرت مهدی و عنایت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام زندگی دوباره ای به دست آوردم و حتی موفق گردیدم با کمک عصا راه بروم؛ در حالی که قبلاً به طور کامل فلج شده بودم.

بعد از این ضایعه، آیت الله کاشانی تا زمان مرگ که حدود 21 سال طول کشید، با بیماری های فراوان روبه رو شد. وی نزدیک به 15 سال خانه نشین بود و در 5 سال آخر عمر از خانه خارج نشد.

آیت الله کاشانی در این ایام دائماً روی تختی در حال استراحت بود؛ ولی وقتی مردم به دیدارش میآمدند، روی زمین مینشست و از آنان عذرخواهی می کرد و می کوشید با وجود کسالت به احترام مردم پای خود را جمع کند. درِ منزلش در این مدت بر روی تمام مردم باز بود. گاهی اوقات برخی دوستان از وی می پرسیدند: آیا از این وضع خسته نمی شوید؟ می گفت: حاضرم هر رنجی را تحمل کنم که پذیرای شیعیان و علاقه مندان معارف اهل بیت علیهم السلام باشم. آیت الله محمدتقی بهجت، علامه حسن حسن زاده آملی، آیت الله وحید خراسانی، علما و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم، نمایندگان دفتر مراجع تقلید معظم رهبری از ایشان عیادت می کردند و به منزلشان رفت و آمد داشتند و جویای احوالشان می گردیدند. (1)

سید عباس در طول عمرش با ناملایمات فراوان روبه رو و بخش مهمی از عمرش به بیماری سپری شد. آیت الله مرعشی نجفی، وی را ایّوب العلماء لقب داد. آیت الله بهجت نیز با همین لقب، او را مخاطب خویش قرار میداد. (2)

ص:275

شدید) مبتلا شد. این امراض باعث شد که وی را برای درمان و معالجات لازم به بیمارستان ولی عصر در قم انتقال دهند. بعد از یک ماه بستری گردیدن در این بیمارستان، مشکلات ریوی و تنفسی او بسیار شدت یافت و حتی استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی، این عارضه را کاهش نداد و بعد از مشاوره با پزشکان متخصص، وی را به بیمارستان خاتم الانبیاء در تهران انتقال دادند. وی در تاریخ 19/4/1389 در این بیمارستان بستری گردید و حالتی نیمه بیهوش داشت. تشنج شدید، اختلال های تنفسی ایشان را حادتر ساخت. افت شدید میزان پلاکت خون نیز بر این عوارض افزوده گردید.

سرانجام آیت الله کاشانی در27/4/1389 (ششم شعبان سال 1431ق.) در 81 سالگی درگذشت. پیکرش در روز سه شنبه 29/4/1389 با حضور هزاران نفر از طلاب، علما، مدرسان حوزه و اقشار گوناگون مردم از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به سوی حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام تشییع شد. آیت الله العظمی وحید خراسانی، نماز میت را اقامه کرد. سپس پیکر ایشان در ایوان حجرۀ 25 صحن بزرگ حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام کنار قبر شهید آیت الله دکتر مفتح به خاک سپرده شد.

مراسم یادبود وی شامگاه سه شنبه 29/4/1389 با حضور مراجع تقلید، مدرسان، علما، طلاب و مردم در مسجد اعظم قم برگزار شد. مراسم هفتمین شب ارتحال آیت الله کاشانی شامگاه شنبه 2/5/1389 با سخنرانی نایب رئیس مجلس شورای اسلامی در مسجد رفعت قم برگزار گردید. (1)

ص:276

ص:277

آیت اللّه سید محمّد حائری موسوی گلپایگانی «عالم فاضل»

اشاره

آیت اللّه سید محمّد

حائری موسوی گلپایگانی

«عالم فاضل» (1)

نیاکانی از نسل نوریان

فرزندان و نوادگان امام کاظم علیه السلام کارنامۀ درخشانی در عرصۀ دیانت و فضیلت از خود به یادگار گذاشتند و در ترویج فرهنگ قرآن و عترت در خط مقدّم قرار داشتند و با شجاعت، فداکاری و مقاومت دلیرانه، خالصانه به حراست از باورهای جامعۀ اسلامی اهتمام ورزیدند؛ اما بنی عباس که مدعی رهبری و هدایت در جهان اسلام بودند، آنان را زندانی، شهید یا تبعید کردند.

سیاست سرکوب خلفای عباسی، شناسایی نیروهای مؤمن و وفادار برای بسیج و سازماندهی شیعیان علیه حکومت از سوی سادات موسوی، زمینه هایی را فراهم ساخت تا این خاندان پاک سرشت به ایران روی آورند. امنیت نسبی نقاط مرکزی، محبوبیت فرزندان و نوادگان امام کاظم علیه السلام بین شیعیان، تسامح مأمون بعد از ورود امام رضا علیه السلام به ایران و

ص:278

تشکیل حکومت های منطقه ای طرفدار علویان در ایران، از دلایل مهم مهاجرت سادات موسوی به ایران است. (1)

کاروان مهمی از سادات، منطقۀ جبال را برای سکونت خود برگزیدند و طایفه ای از آنان در گلپایگان ساکن شدند. اکنون اماکنی زیارتی در گلپایگان وجود دارد که از مقام معنوی، اعتبار و شرافت مهاجران موسوی حکایت دارد؛ مانند امامزاده سید السادات که مدفن سه تن از نوادگان امام کاظم علیه السلام است. (2)

در امامزاده 17 تن نیز عده ای از نوادگان امام کاظم علیه السلام به خاک سپرده شده اند. بنای اصلی این مکان زیارتی، مربوط به دورۀ سلجوقیان است؛ اما جلوه هایی از هنر کاشیکاری دورۀ صفوی در آن به چشم می خورد. (3)

یکی از عواملی که باعث شد سادات موسوی در منطقۀ جبل، به ویژه گلپایگان، با آرامش و امنیت ساکن شوند و به حیات فرهنگی- اجتماعی خود ادامه دهند، حکمرانی خاندان عجلی در این ناحیه است. عجلیان در «کرج ابودلف» دژها، کاخ هایی احداث کردند و بر قلمرو خود افزودند. استان تازه ساز مزبور از منطقۀ اصفهان جدا شد و نقاطی از منطقۀ جبل، داخل آن قرار گرفت و این وضع در اواخر قرن سوم و موقعی روی داد که مهاجران علویان به جرفادقان (گلپایگان) و نواحی مجاور روی آورده بودند. (4)

عیسی عجلی کرج ابودلف را بنا نهاد و فرزندش آن را تکمیل کرد. بعد از وی، ابودلف قاسم، حکومت نیمه مستقلی به مرکزیت کرج تأسیس کرد و پس از او، فرزندان و نوادگانش، زمامداری در این ناحیه را ادامه دادند. (5)

ص:279

ابودلف عجلی، از معروف ترین افراد این خاندان و انسانی شجاع، ادیب، دانشور، علاقه مند به خاندان طهارت و مدافع سادات و امامزادگان بود. مهاجران موسوی، منطقۀ قلمرو خود را تحت حمایت وی قرار دادند. (1)

ص:280

ص:281

میرزا هدایت بیمار شد و به ناچار برای درمان به ایران برگشت. وی پس از بهبودی در گلپایگان ماند و به تدریس، ارشاد و هدایت مردم روی آورد. مردم و علما از وی خواستند به قضاوت بپردازد؛ اما او نپذیرفت و فرمود: خدا را شکر می کنم که افراد کافی برای قضاوت وجود دارند و لازم نیست من زیر بار سنگین قضاوت بروم. او در عرصه های اجتماعی حضور داشت و با مردم در ارتباط بود. وی با برخی علما که در طراز مرجعیت تقلید بودند، رفت و آمد داشت. او با اقشار گوناگون مردم با بردباری، فروتنی و محبت رفتار می کرد و برای حلّ مشکلات آنان می کوشید و به پرسش های آنان درباره احکام و باورهای دینی پاسخ می داد.

آیت الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی که در دورۀ جوانی، مقدمات علوم اسلامی را فرا می گرفت، از کوکد (زادگاه خود) به رباط ملکی - که دو کیلومتری کوکد قرار داشت - می رفت و نزد میرزا هدآیت الله درس می خواند. سید هدآیت الله در گلپایگان و توابع آن نفوذ معنوی و اجتماعی شگفتی داشت. آن بزرگوار در صبح روز بیست و یکم شعبان المعظم 1337ق. درگذشت. پیکرش بعد از تشییعی باشکوه در گلپایگان، در روستای آرجان، واقع در سه کیلومتری کوکد، حوالی امامزاده احمد بن عمران، دفن شد. مردم، بقعه ای نیز روی مزارش بنا کردند که مورد توجه عموم مردم منطقه و حومه است. این بقعه در سال 1390 تجدید بنا شد تا پاسخ گوی محافل مذهبی باشد. (1)

ص:282

سید محمد در سال 1339ق. برای ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیه اراک رفت. حوزۀ علمیه اراک پس از بازگشت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری به اراک، رونق یافته بود. آقا نورالدین اراکی ریاست حوزۀ علمیه اراک را عهده دار بود. آیت الله شیخ عبدالکریم حائری در نوروز سال 1301 برای زیارت بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به قم آمد و در منزل حاج شیخ مهدی مازندرانی (پایین شهری) اقامت گزید. وی پیشنهاد علما برای اقامت همیشگی در قم را پذیرفت و حوزۀ علمیۀ قم را تأسیس کرد. پس از تأسیس حوزه علمیۀ قم، طلاب حوزه علمیه اراک به قم رفتند. سید محمد حائری که سنین جوانی را سپری می کرد، نیز به قم رفت و ادامۀ تحصیل داد.

در دورۀ سلطنت رضاشاه، انتخاب نام خانوادگی و گرفتن شناسنامه در ایران آغاز شد. سید محمد موسوی گلپایگانی آن چنان شیفتۀ آیت الله حائری گردید که نام خانوادگی خود را حائری انتخاب کرد. سید محمد حائری موسوی گلپایگانی دروس دورۀ سطح را در حوزۀ علمیۀ قم نزد آیت الله سید محمدتقی خوانساری (1305-1371ق.) ادامه داد.

او در سال 1344ق. برای ادامۀ تحصیل به عراق رفت و 9 سال در حوزۀ علمیه نجف، در درس خارج اصول آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی (1278-1361ق.) شرکت کرد و از او اجازۀ اجتهاد گرفت.

آیت الله سید محمد حائری موسوی گلپایگانی در درس خارج اصول آیت الله میرزا حسن نائینی نیز شرکت کرد و از وی اجازۀ اجتهاد گرفت. او در درس خارج آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی (1284- 1365ق.) نیز شرکت کرد.

ص:283

مسجد تأسیس کرد و به تدریس علوم اسلامی و تربیت طلاب پرداخت. وی 20 سال در این مدرسه تدریس کرد. شماری از روحانیان گلپایگان که اکنون در نقاط مختلف کشور به ارشاد مردم و تبلیغ دین مشغول اند و مسئولیت هایی را بر عهده دارند، از طلاب حوزه علمیه، مسجد حجت الاسلام هستند.

آیت الله حائری موسوی گلپایگانی مسئولیت ادارۀ مدرسۀ علمیه را بر عهده داشت و بر پیشرفت تحصیلی و اخلاقی طلاب، نظارت کرده، مشکلات آنان را تا آن جا که توان داشت برطرف می کرد.

وی علاوه بر اقامۀ نماز جماعت، تدریس علوم اسلامی و عهده داری مسئولیت حوزۀ علمیۀ مسجد ملا زین العابدین، مردم را با احکام و باورهای اسلامی آشنا می ساخت و پناه آنان هنگام مشکلات بود.

آیت الله حائری بعد از 20 سال تبلیغ، تدریس و ارشاد مردم در گلپایگان، در سال 1332 به تهران رفت. وی امام جماعت مسجد فخرالحاجیه، واقع در خیابان راه آهن بود. او در تهران نیز به تدریس علوم اسلامی ادامه داد. بنا بر نقلی، وی پیش از آن که به تهران برود، مدتی در حوزۀ علمیۀ قم به تدریس پرداخت و بنا به درخواست عده ای از مردم تهران از آیت الله العظمی بروجردی، به تهران رفت و امام جماعت مسجد فخرالحاجیه شد.

وی در مسجد فخرالحاجیه سخنرانی می کرد و مردم را با اخلاق، احکام و عقاید اسلامی آشنا می کرد. همچنین مردم را از فساد و ستم رژیم پهلوی آگاه می کرد. وی در سال های اوج گیری انقلاب اسلامی، چند بار زندانی شد.

ص:284

اشتهاردی، شهید صدوقی، شیخ احمد غروی، شیخ مهدی مازندرانی، شیخ عزیزالله نهاوندی، شیخ عبدالجواد سدهی، میرزا محمد مجاهدی و ستوده فرا گرفت. وی در درس تفسیر و حکمت علامه طباطبایی نیز شرکت کرد.

او بعد از فوت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، برای ادامۀ تحصیل، به عراق رفت و در حوزۀ علمیۀ نجف، در درس خارج فقه واصول سید جمال الدین گلپایگانی، میرزا حسن یزدی، سید ابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلّی، میرزا باقر زنجانی و سید محمود شاهرودی شرکت کرد. او سپس به ایران برگشت و در حوزۀ علمیۀ قم در درس خارج فقه آیت الله بروجردی، آیت الله گلپایگانی و نیز درس خارج اصول امام خمینی شرکت کرد.

برخی آثار او عبارت اند از: 1. رسالة کبیرة فی امهات مسائل الحج (آراء المراجع فی الحج) که چهار بار چاپ شده است؛ 2. کتاب صغیر کثیر الفائده فی آداب الحج (قبل از حج بخوانید) که دوازده بار چاپ شد؛ 3. حج الانبیاء و الائمه.

آثار چاپ نشدۀ وی عبارت است از:

1. رسالة الفرق بین قاعدة الفراغ و التجاوز (تقریر درس بحث های آیت الله بروجردی)؛ 2. رسالة تعلیقه علی خیارات المکاسب للشیخ رحمة الله (تقریرات بحث های آیت الله گلپایگانی)؛ 3. ابحاث تفسیریة موضوعیه من القرآن الکریم؛ 4. تقریر بحث علامه طباطبایی؛ 5. رسالة اصولیه (تقریر بحث های اصولی امام خمینی)؛ 6. کتاب عظیم القدر فی احوال الامام الغائب.

افتخاری از اعضای گروه استفتای آیت الله العظمی گلپایگانی بود. وی در دوره اول و سوم شورای عالی حوزه علمیه جزء اعضای شورای مدیریت حوزه بود. نظارت بر آزمون های حوزه، حضور در دفتر بعثۀ مراجع تقلید برای پاسخ گویی به مسائل حجاج از دیگر تلاش های اوست. حجت الاسلام افتخاری مدتی بعد از پیروزی انقلاب امام جمعه گلپایگان بوده و در این شهر به اقامه جماعت و تدریس دروس حوزوی پرداخته است. وی و فرزندش محی الدین افتخاری در دوران دفاع مقدس به شهادت رسید.

2. اکبر افاضلی: او می نویسد: این جانب از ارادتمندان آیت الله سید محمد حائری گلپایگانی بودم و اغلب که از مدرسه برمی گشتم به اتفاق چند نفر از دوستان و اقوام از جمله آقایان حاج مرتضی وثوقی، علی اصغر خادمی و علی اکبر صفایی در خدمت آن فقیه عالی قدر چه در نماز جماعت و چه در محضر درس او شرکت می کردیم و آن عالم وارسته، ما را با لبخند می پذیرفت.

ص:285

افاضلی کلاس ششم ابتدایی و دوره اول دبیرستان را در مدرسه فردوسی گلپایگان گذرانید و با طی دوره دانشسرای مقدماتی به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و با سمت آموزگاری در دبستان عمجدی محله بابا عبدالله مشغول کار شد. وی بعد از انجام دوره خدمت وظیفه در سال 1330ش. به گلپایگان برگشت و در مدارس این شهر به تدریس پرداخت. او در 1338ش. برای ادامۀ تحصیل راهی تهران شد و به خدمت آموزشی و اداری خود ادامه داد و شبانه به فراگیری دروس در رشته تاریخ پرداخت و این تحصیلات را تا مقطع دکترا ادامه داد و سال ها به تدریس و تحقیق ادامه داد و در سال 1358ش. بازنشسته گردید. در دانشگاه های امیرکبیر تهران، دانشگاه های تفرش، شاهد و دانشگاه آزاد اسلامی محلات تا سال 1379ش. دروس تاریخ را تدریس می کرد. از آثار اوست: نوشته ای از تاریخ گلپایگان و مردم، تاریخ سیمای محلات (چاپ نشده است)، بشیر هدایت حضرت محمد صلی الله علیه و آله، کتاب زنده دیروز، تاریخ مصور و گلپایگان در گذر زمان. (1)

ص:286

نزد پدر، حاج آقا ریحان نخعی و آقا نور قوچانی فرا گرفت و برای ادامۀ تحصیل به قم رفت و شرح لمعه را نزد آیت الله مرعشی نجفی و شهید صدوقی یاد گرفت و مکاسب را نزد حاج آقا فاضل قفقازی آموخت.

وی کفایة الاصول را نزد حاج فقیهی رشتی آموخت و در رسائل شیخ راضی شرکت کرد. او در درس خارج فقه و اصول آیت الله بروجردی و آیت الله گلپایگانی نیز شرکت کرد. وی به دستور آیت الله گلپایگانی به تهران رفت و در مسجد رضوی که برادرش امام جماعت آن جا بود، به اقامه نماز جماعت، بیان احکام و سخنرانی پرداخت. وی با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی در صحنه های سیاسی حضوری فعال داشت و در سخنرانی های خویش ضمن حمایت از خیزش مذهبی و مردمی علیه نظام استبدادی به افشای خیانات و مفاسد کارگزاران رژیم پهلوی پرداخت.

با اوج گیری انقلاب اسلامی، در صحنه های گوناگونی چون راهپیمایی ها و تظاهرات نه تنها حضوری مؤثر داشت؛ بلکه اهالی محل را برای شرکت در این مراسم ترغیب می کرد. او به طور فعال با جامعه روحانیت مبارز تهران همکاری داشت. او یک بار نیز دستگیر و زندانی شد. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سرپرست ستاد منطقه هشت کمیته انقلاب اسلامی بود. او مدتی هم در کمیته انقلاب اسلامی زنجان، بخش آموزش فعالیت می کرد. (1)

ص:287

آیت اللّه احمد آل آقا «فقیه پارسا»

اشاره

آیت اللّه احمد آل آقا

«فقیه پارسا» (1)

مقدمه

خداوند تبارک و تعالی برای علمای صالح، جایگاه بلند و مقام رفیعی قرار داده است:{ یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ} (2) و آنان را از سایر مردم متمایز ساخته و بر دیگران برتری داده است: {هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ} (3).

آنان در احادیث صادر شده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام همانند ستارگان درخشانی هستند (4) که در شب تاریک می درخشند و راه را به مردم نشان می دهند. علمای

ص:288

وارسته و پاک سیرت نیز همانند آنان بوده و هستند. علمای شایسته و پارسایی که مردم را در پیدا کردن راه مستقیم و طی نمودن مسیر هدایت و سعادت رهبری می کنند؛ زیرا اگر علمای پارسا و آگاه به زبان نباشند، مردم، راه را گم می کنند، گمراه می شوند، به بیراهه یا کجراهه می روند و در پرتگاه ها، سراشیبی ها و درّه های زندگی سقوط می کنند و به هلاکت می رسند.

علمای پاک سیرت هستند که انسان ها را از نابودی و فساد جامعه نجات می بخشند و مردم با این ستاره ها، جهت و مسیر درست را پیدا می نمایند: { وَبِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ} (1) علمای ربّانی در رشد و پیشرفت جامعه انسانی نقش بی همتایی دارند و در بارگاه قدس ربوبی مقام بالا و قرابت بیشتری به خداوند دارند.

ص:289

بهبهانی می رسد. آقا احمد، فرزند آقا کاظم، فرزند آقا علی، فرزند آقا محمود، فرزند آقا محمدعلی، فرزند وحید بهبهانی است. (1)

وحید بهبهانی چند فرزند داشته است که نسب احمد آل آقا از طریق محمدعلی فرزند بزرگ او به وحید بهبهانی می رسد؛ به عبارت دیگر، نسب آیت الله شیخ احمد آل آقا از طریق فرزند بزرگ محمدعلی به وحید می رسد.

وحید بهبهانی شوهر تنها دختر آقا سید محمد طباطبایی بروجردی، جدّ پنجم آیت الله بروجردی بود و بدین ترتیب، خاندان آل آقا، عمّه زاده آیت الله بروجردی می شود. (2)

آقا محمد باقر اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، قبل یا بعد از سقوط اصفهان به وسیلۀ محمود افغان در سال 1135ق. با خانواده اش از اصفهان مهاجرت کرد و در نجف اقامت گزید و در آن جا مشغول تحصیل شد. وی با تنها دختر استادش آقا سید محمد طباطبایی اصفهانی ازدواج کرد.

وحید بهبهانی در کربلا به ریاست عالی دینی و مرجعیت مطلق می رسد و به مرور ایام، به علت انبوه شاگردانش، ملّقب به استاد کل می شود و مردم به او «آقا» می گویند و به همین جهت هم، دودمانش به «آل آقا» شهرت می یابند.

وحید بهبهانی در سال 1205ق. در کربلا درگذشت. دو پسر وی مجتهد بودند: 1. آقا عبدالحسین که پس از وفات پدر به ایران بازگشت و در همدان اقامت گزید؛ 2. آقا محمدعلی، پسر بزرگ تر که در زمان حیات پدر به ایران بازگشت و در کرمانشاه ساکن شد و به آقا محمدعلی کرمانشاهی شهرت یافت.

آقا محمدعلی چهار پسر فقیه و دانشمند داشت: 1. آقا محمدجعفر؛ 2. آقا احمد (صاحب مرآت الاحوال جهان نما)؛ 3. آقا محمد اسماعیل؛ 4. آقا محمود.

آقا محمود که ساکن کرمانشاه بود، حدود سال 1232ق. به نهاوند رفت و در آن جا ساکن شد. او مجتهد بود و به دستور فتحعلی شاه، قریۀ نزدیک نهاوند که از (اموال دولتی

ص:290

بوده) به او واگذار می شود. آقا محمود در نهاوند ازدواج کرد و از او صاحب پسری به نام آقا علی شد. آقا علی، پدر آقا کاظم است. آقا کاظم پدر آقا احمد آل آقا است. (1)

ص:291

مؤیدالدین محمّد قمی «دولتمرد شیعه»

اشاره

مؤیدالدین محمّد قمی

«دولتمرد شیعه»(1)

نسب

خاندان مؤیدالدین محمد، از نسل مقداد بن اسود کندی، صحابی مشهور رسول اکرم صلی الله علیه و آله است. مقداد بن اسود کندی از پیش قدمان در اسلام و در زمرۀ مهاجران به حبشه است که این توفیق را به دست آورد تا در غزوه های بَدر، اُحُد، خَندق و دیگر غزوات حضور بیابد و در عرصۀ نبرد با کفار، مشرکان، منافقان، از خود دلاوری ها و فداکاری هایی نشان دهد. مقداد را از تیراندازان ماهر، در میان یاران رسول اکرم صلی الله علیه و آله معرفی کرده اند. وی مسلمانی بلندبالا، گندم گون و دارای محاسن انبوهی بود که آن را با حنا خضاب می کرد. قیافه ای جذاب و گیرا داشت، چشمانش فراخ و ابروهایش پیوسته بود، وی نزد خاتم رسولان و جانشین راستین او، امیرمؤمنان علیه السلام دارای مقامی ارجمند است و در برخی منابع رجالی و روایی، وی را در زمرۀ خواص اصحاب حضرت علی علیه السلام معرفی کرده اند.

ص:292

حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: «خداوند مرا فرمان داده است تا چهار نفر را دوست بدارم و به من خبر داده اند که خدا هم ایشان را دوست می دارد.» پرسیدند: «آنان چه کسانی اند؟» و سه مرتبه این سؤال را مطرح کردند، و در هر نوبت شنیدند: «علی علیه السلام از آنان است.» و در آخرین مرتبه فرمودند: «ابوذر، مقداد و سلمان.»

مقداد بن اسود کندی در سال 33ق. در هفتاد سالگی در جرف، یک فرسخی مدینه رحلت کرد. پیکر ایشان بر روی دست مسلمانان، از این ناحیه به مدینه انتقال داده شد و با تکریم خاصی دفن گردید. (1)

مؤیدالدین قمی افتخار دارد که از نسل این صحابی زاهد، وارسته و سلحشور است و طایفه اش در قرن دوم یا سوم هجری، که مهاجرت اشعریان به قم، شکل گسترده ای به خود گرفت و این دیار، مسیر رونق و توسعه را به دست آورد، به شهر مقدس قم کوچ کردند و در گذر تاریخ منشأ خدمات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زیادی شده اند.

سید محمد مقدس زاده، ضمن اشاره به این نکته که مهاجران به قم، فقط اعراب اشعری نبودند، می گوید: «مهاجرین اعراب از خانوادۀ اشعری و دیگر خاندان ها هماره با سادات و علویان، همگی در راه ترقی و تعالی شهر قم و موفقیت و اعتبار ساکنان این شهر کوشیده و رنج ها کشیده، و سرانجام شهر بزرگی چون قم را بنیان نهادند که از هر جهت مهم، معتبر و شایان احترام بود، آنان در اثر اتحادی که از خود بروز دادند، این ناحیه را آباد، سرسبز، خرّم و با ارزش نمودند.» (2)

این که اهالی قم با خلفای اموی و عباسی در ستیز بودند و از اطاعت حاکمانی که آنان برای قم می فرستادند، امتناع می کردند، محصول شجاعت، پایداری این طایفه های مهاجر است که از موضع ارادت به خاندان عترت علیهم السلام نمی توانستند با خلفای جور و ستم سازش کنند. (3)

ص:293

یکی از بزرگان این خاندان در عصر آل بویه، مرحوم عبدالکریم قمی مقدادی است که هنگام اقتدار این سلسله با والی آنان در قم همکاری داشت و در گسترش شعائر اسلامی و فرهنگ مذهب در پرتو فضای ایجاد شده به وسیله آل بویه، نهایت جدّیت را داشت.

ص:294

ص:295

برین ابواب چندین ملک وقف کرد، که به شروط او وفا نمایند و تاکنون آن مبرات برقرار است. (1)

غالب تاریخ نویسان اهل سنت از مؤیدالدین قمی به نیکی یاد کرده و او را مورد تکریم و ستایش قرار داده اند. (2)

ذهبی در تاریخ خود می نویسد:

مؤیدالدین قمی، فاضلی خردمند بود، نگارش او به زبان های عربی و فارسی ماهرانه بود، هیبت و اقتدارش با اخلاقی خوش، کلامی نرم، سیمایی ملیح و قوام را با تبسّم، عجین گردیده بود، او نسبت به اهل علم و فضل ارادت می ورزید. (3)

سید محسن امین، او را در زمرۀ کارگزاران عالی مقام شیعه معرفی کرده است. (4) علامه مظفر یادآور شده است، یکی از عواملی که به نشر تشیع در سرزمین عراق مدد رسانید، منصوب گردیدن شماری از رجال شیعه به مقام وزارت بوده است؛ از جمله آن ها مؤیدالدین محمد بن محمد بن عبدالکریم قمی است، که ناصر، ظاهر و مستنصر عباسی، او را به وزارت خود برگزیدند. (5)

دکتر ذبیح الله صفا متذکر می شود:

در اواخر عهد بنی عباس، به نام چند وزیر شیعی در دستگاه خلافت برمی خوریم که این واقعیت می تواند یکی از نشانه های شیعه آن روزگار در بغداد باشد، که در کرخ سکونت داشته اند؛ از جمله آن ها سید نصیرالدین ناصر بن مهدی العلوی رازی بود، که مدتی نیابت نقیب عزالدین مرتضی قمی را داشت، که «نقیب السادات» همه بلاد ایران بود. بعد از آن که نقیب به فرمان محمد خوارزمشاه

ص:296

کشته شد، نصیرالدین همراه شریف الدین نقیب، پسر عزالدین مرتضی (عزالدین یحیی) به بغداد رفت، تا سرانجام به امر ناصرالدین الله، نقیب سادات طالبی و بعد از آن وزیر خلیفه شد و در سال 604ق. بر اثر فشار سپاهیان و مخالفان از وزارت معزول شده، به درخواست خود در دارالخلافة عزلت گزید و در سال 617ق. درگذشت. جانشین سید نصیرالدین، شیعه دیگری از اهل قم به نام محمد بن محمد بن عبدالکریم بود، که درمانگاهی در کاظمین ساخت و آن را بر اهل آن اعّم از سادات، علویان و شیعیان وقف کرد. وی چندی در اصفهان خدمت دیوان می کرد و سپس به رسالت عازم بغداد شد و در همان جا بود تا به وزارت ناصر رسید و بعد از او کارگزار خلفای بعد کشت تا به سال 629 مأخوذ گردید. (1)

استاد احمد رحیمی از مورخان و رجال نگاران معاصر قمی می نویسد:

مؤیدالدین قمی از اَفضَل وزرای عظام و اَکمَل بزرگان رجال ذوی الاحترام محسوب، و به فضایل نفسانی متصف بود. وی از اکابر ایران و بزرگان دوران خلفای عباسی به شمار می آید. او از سنین جوانی در سلک کارگزاران دیوانی درآمد و روز به روز بر شأن و منزلتش افزوده گردید، تا آن که وزارت سه تن از خلفای عباسی را درک کرد، در ایام وزارتش بر مهمان سراها افزوده شد. علما، شیوخ، ائمه جمعه و جماعت از سخاوت او برخوردار شدند، مدارس و کتابخانه هایی نیز برای علاقه مندان احداث کرد، او تولیت امور خیریّه را به مؤیدالدین ابوطالب محمد علقمی قمی واگذار کرد، که او نیز بعدها وزیر آخرین خلیفه عباسی گردید. (2)

ص:297

منطقه، به نویسندگی پرداخت. چندی که گذشت، وزیر حاکم اصفهان و توابع، از رفتار دیگر دبیران و کاتبان خویش ملول شد؛ زیرا با وی در موضوعاتی که باید به نگارش درآورند، مجادله می کردند و آن چه را وی می گفت، ایشان به صورتی دیگر تحریر می کردند، رفته رفته این وضع برای آن کارگزار عالی رتبه اصفهان غیر قابل تحمل گردید، وی آنان را از نزد خود راند، مؤیدالدین قمی را مقرب دستگاه دولتی قرار داد، روزی اجناس و لوازمی آوردند و این جوان را موظف نمودند، تعداد و مشخصات آن ها را قلمی نماید و چون املاء می کردند، که مثلاً فلان جامه صحیح و جامه دیگر مقطوع، قمی آن ها را به شیوه ای دیگر فهرست می نمود، آن کارگزار پرسید: چرا آن گونه که ما املاء می کنیم نمی نویسی؟ مؤیدالدین گفت: چون مقطوع را ذکر کنم، به صحیح حاجت نباشد؛ زیرا که تخصیص مقطوع دلالت دارد بر آن که، قسم دیگر مقطوع نمی باشد. آن وزیر گفت: «آن گونه بنویس که من می گویم، اما مؤیدالدین قمی چنان می نگاشت که می دانست، در این حال وزیر مذکور متغیر گردید و گفت: از کاتبان قبلی به دلیل آن که با من جدال فراوان می کردند آزرده خاطر گردیدم، و ناگزیر آنان را معزول نمودم، اکنون بر من معلوم گردید که او از آنان لجوج تر است.»

بر حسب اتفاق، والی منطقه در جایی نزدیک دیوان نشست و اعتراض وزیر را شنید، خادمی را فرستاد تا از آن ماجرا خبری بیاورد. وقتی فرستاده وی، گزارش این جدال را مطرح کرد، حاکم متوجه شد حق با جوان قمی است و آن چه را که به نگارش درآورده درست و متین است. همین وضع باعث شهرت و افزایش آوازۀ مؤیدالدین قمی گردید و کارش رونق گرفت و با کارگزاران درباری و مقربان فرمانروای آن منطقه مأنوس گشت. روزی حاکم مزبور، کارگزار ویژه خود را که با مؤیدالدین قمی طرح دوستی ریخته بود، موظف ساخت، با فرد دیگری به بغداد برود، و با وزیر وقت دولت عباسی «ابن قصاب» ملاقاتی داشته باشد، آن مأمور از حاکم درخواست کرد اگر ممکن است قمی را نیز با خود ببرد، والی اصفهانی اجازه داد و ایشان با کارگزار مذکور و فردی دیگر عازم عراق گردیدند و با «ابن قصاب» ملاقات و مذاکراتی داشتند، آنان جواب هایی از وزیر عباسیان دریافت داشتند که مطابق سؤالات ایشان نبود و آن کارگزار و همراهش به این موضوع پی نبردند؛ اما قمی که فراست و کیاست ویژه ای داشت، نزد وزیر آمد و موضوع مذاکرات و پاسخ های ابن قصاب را مطرح کرد، و دلایلی منطقی و مستدل آورد که بین پرسش ها و جواب ها

ص:298

تناسبی وجود نداشت، «ابن قصاب» گفت: «راست گفتی» و طی نامه ای برای کارگزار عباسیان در اصفهان نوشت: «این جوان قمی مردی خردمند و هوشیار است، و به دلیل لیاقت ها و توانایی هایی که در او مشاهده کردم، شایسته است ملازم درگاه ما باشد.» و نیز این موضوع را با خلیفه وقت، ناصر عباسی در میان نهاد، ناصر گفت: «به طریقی که می دانی او را به کاری بگمار.» بدین گونه مؤیدالدین قمی در دستگاه خلافت بغداد، کاتب ویژه گردید و روز به روز بر اعتبار و آوازه اش افزوده می گردید، چون ابو البدرالدین که نیابت وزیر را عهده دار بود، و به دلایلی از این مقام عزل گردید، حکم فرمان آن منصب را برای قمی مقرر داشتند.

روزی مؤیدالدین قمی به منظور مشخص گردیدن وضع آیندۀ خود تفألی به قرآن کرد و مصحف شریف را بگشود، این که توجه وی را جلب کرد، «انک الیوم الدنیا مکین امین»، به غایت تمام شادمان گردید و این کلام مبارک، حکایت از آیندۀ درخشانش داشت و آن رسیدن به مقام وزارت بود. (1)

در آن ایام ابوعبدالله محمد بن علی (ابن قصاب) مقام مذکور را در اختیار داشت، تا آن که قطب الدین محمد خوارزمشاه برای براندازی دولت عباسیان، با لشکریان فراوانی به جانب عراق لشکر کشید، خلیفه مذکور برای رفع این تهاجم، وزیر مزبور را جهت تجهیز و تدارک و بسیج قوا به جانب خوزستان روانه کرد. وی در این مأموریت به موفقیت هایی دست یافت؛ اما در مسیر راه دچار کسالت شد و درگذشت و پیکرش را در منطقۀ خوزستان دفن کردند. مؤیدالدین که تا این زمان، نایب وزیر متوفی بود و در غیابش به کارهای اداری و دیوانی و روابط بین کشورها رسیدگی می کرد، با استقبال کامل و اقتداری ناشی از فضیلت، ادب و تدبیر عهده دار منصب وزارت شد و چون آیه قرآن چنین نویدی به وی داده بود، ملقّب به «مکین الدین» گشت. او با توانایی های علمی و فکری و تجاربی ارزنده، که تا آن زمان اندوخته بود، به انجام وظایف محوّله در این سمت پرداخت. (2)

ص:299

در سال 622ق. که سی و پنجمین خلیفه عباسی وفات یافت، الظاهر بالله محمد، فرزند ناصر، جانشین پدر شد و به خلافت رسید، او بنا بر وصیت پدر و لیاقت هایی که در مؤیدالدین مشاهده کرده بود، وی را در این سمت ابقا کرد. این خلیفه برخلاف پدر که ده ها سال فرمانروایی کرد، بعد از یک سال خلافت درگذشت و فرزندش ابوجعفر منصور مستنصر بالله که فردی با ذوق، علم دوست و هنر پرور بود، زمام امور حکومت عباسیان را بر عهده گرفت. در این حال مؤیدالدین همچنان در مقام وزارت، مشغول رتق و فتق امور بود و موفق شد با برنامه هایی پیچیده و رفتاری زیرکانه، علویان، سادات و شیعیان را تحت حمایت جدّی خویش قرار دهد. دانشوران اهل علم و معرفت، مبلغان و مروجان دیانت از حمایت های مالی و عطایای ویژه اش برخوردار شدند و محرومان، مستمندان و دیگر افراد رنجدیده و بلا کشیده از صدقات کثیر و احسان سخاوتمندانه اش بهره مند شدند. (1) ذهبی از این وزیر شیعی به عنوان نائب الوزارة الامامیه یاد کرده است. (2)

ص:300

منصوب شد که جانشین وی، منصور دوانیقی، او را به دلیل تمایلات قوی شیعی به قتل رسانید. منصور، اشعث خزاعی را به سمت وزارت خود برگزید که مسلمانی شیعه مذهب بود، ابوعبدالله یعقوب بن داوود اگر چه توسط مهدی عباسی (فرزند منصور) به عنوان وزیر عباسیان تعیین شد؛ ولی وقتی وی به عقاید او و ارتباطش با علویان پی برد، معزول و محبوسش نمود، هارون الرشید جعفر بن اشعث خزاعی، که از اصحاب امام کاظم علیه السلام بود، به این مقام منصوب ساخت، مأمون نیز فضل بن سهل را وزیر خود نمود و وقتی احساس کرد نسبت به حضرت امام رضا علیه السلام ارادت و تمایل دارد، حیله گرانه وی را به قتل رسانید، و برادرش را به جایش منصوب کرد.

معتز عباسی، ابوالفضل جعفر بن محمود اسکافی شیعه را وزیر خود کرد، مقتدی عباسی، ابو شجاع ظهیرالدین محمد بن حسین همدانی را به عنوان وزیر خود انتخاب کرد، ولی چون برایش روشن و مسلّم شد، او شیعی مذهب است از کار برکنارش نمود. مستظهر عباسی، ابوالمعالی هبة الدین بن محمد بن مطلب را وزیر خود ساخت؛ ولی چون مشخص شد، این کارگزار با کفایت نسبت به ائمه هدی و سادات و علویان ارادت دارد، برایشان خشم گرفت و این سمت را از وی بازگرفت. (1)

مصداق عملی و عینی در این باره، علی بن یقطین است، که انسانی وارسته، پارسا، و از مشاهیر علمی عصر خویش به شمار می رفت و از شهرت اجتماعی خوبی برخوردار بود. این شخصیت با موافقت امام کاظم علیه السلام وزارت هارون عباسی را پذیرفت، و هربار که می خواست از این مقام استعفا دهد، امام موسی بن جعفر علیهما السلام وی را از این تصمیم منصرف می ساخت. ابن یقطین در تمام مدتی که این مقام را عهده دار بود، دژی استوار و پناهگاهی مطمئن برای طالبیان و شیعیان به شمار می رفت و به قیام های سرّی و جنبش های علویان، که علیه ستمگران عصر (بنی عباس) صورت می گرفت، کمک می کرد و آن چنان با استفاده از تقیه در شغل وزارت بنی عباس مشغول کار بود که حتی سعایت دشمنان و حسادت ورزی رقیبان، درباره اش نزد هارون عباسی، بی اثر شد. (2)

ص:301

از سوی دیگر احمد بن المستضیی الناصرالدین الله، که مؤیدالدین وزیرش بود، میل به طریق شیعه اثنی عشری داشت؛ به همین دلیل وقتی در محضرش از ابن جوزی سنّی مذهب پرسیدند: «افضل مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کیست؟» وی جرأت به تصریح بر دیدگاه و اعتقاد واقعی خود نکرد و گفت: «کسی است که دختر پیامبر در خانه اش بود.» عده ای بعد از انقراض سلسله سلجوقیان و کوتاه شدن دست آنان از عراق، از موقعیت پیش آمده بهره بردند و برای تجدید حیات قدرت از دست رفتۀ خلافت، اهتمام ورزید و بر حسب اتفاق، شرایط برای تحقق این هدف وی فراهم بود؛ زیرا ناصر از احساسات طرفداران آل علی استفاده کرد و از حمایت بی دریغ شیعیان برخوردار شد و چه بسا تمایل او نسبت به مذهب اهل بیت علیهم السلام و برگزیدن مؤیدالدین قمی به عنوان وزیر خود، ناشی از همین اندیشه و در تعقیب چنین سیاستی بوده است. (1)

اما عده ای دیگر معتقدند ناصر عباسی از روی اعتقادات، چنین گرایش هایی را بروز داد. او که چهل و هفت سال خلافت کرد، بناهایی بر مرقدهای ائمه بقیع علیهم السلام ساخت و در سال570ق. قبه ای بر مزار حمزه سید الشهداء در اُحُد (مدینه) بنا کرد و به فرمانش در سال 606ق. در شهر سامرا میان صفه و سرداب مقدس، شبکه ای با دربی از چوب ساج بنا شد، که از نفایس روزگار به شمار می آمده است. مرحوم محدث قمی در سال 1325ق. آن را با همان ویژگی های قبلی دیده است که نام این خلیفه را در کتیبه اش حک کرده بودند. او در عتبات عراق و مراکز شیعه نشین این سرزمین، اقدامات عمرانی، آموزشی و فرهنگی انجام داد. (2)

به علاوه مورخان متعصّب سنی مذهب از این که ناصر بر مذهب شیعه و از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بوده، خشمگین شده و زبان به مذمت و بدگویی از وی گشوده اند. (3)

ص:302

به علاوه مؤیدالدین قمی با دانشمند برجسته شیعه و عالم توانای جهان تشیع، سید بن طاووس، روابط دوستی داشته است و مؤیدالدین به وسیله نامه های متعددی، ایشان را از حلّه به جانب بغداد فراخواند، و با آن که رضی الدین ابن طاووس از ستمگران عباسی دل خوشی نداشت و هرگز هوای تقرب به دستگاه آنان را در ذهن خویش نمی پرورانید؛ ولی دعوت این وزیر شیعی را اجابت کرد و در منزلی که وی برایش در نظر گرفته بود، در بغداد سکونت گزید. وی در این خانه با دانشمندان، دوستداران اهل بیت علیهم السلام و مقامات سیاسی و اداری متمایل به مذهب اهل بیت علیهم السلام دیدارها و ملاقات های مکرری داشت، در این گفتگوها و نیز اظهارات، آثار و موضع گیری های سید بن طاووس، نکته ای علیه مؤیدالدین قمی دیده نمی شود؛ بلکه این سید وارسته و عالم عامل موفق شد، با وساطت او نزد خلفای عباسی به دانشمندان شیعه کمک کند و وسایل رفاه و آرامش آنان را فراهم سازد. (1)

ص:303

رواق مرکزی متصل ساخت، پیرامون مرقد شریف امام کاظم و امام جواد علیهم السلام تالارهایی ساخته شد، برای اسکان و استراحت زائران، مکان هایی مجهز به امکانات رفاهی و ارتباطی در نظر گرفته شد، آستان مقدس مزبور دارای خدمه، دربان و متولّی شد، و این افراد که با مؤیدالدین قمی در ارتباط بودند، بر شئون حرم، نظارت و اشراف داشتند. در حوالی حرم مناطق مسکونی، فرهنگی و تجاری آباد و پررونق احداث شد و اطرافش با دیواری استوار محصور گردید. (1)

یاقوت حموی که چندی بعد از حرم کاظمین دیدن کرده است، می نویسد:

قبر امام موسی کاظم علیه السلام اکنون محله آبادی است و دارای حاصری منحصر به فرد می باشد و در آن جا جمع زیادی سکونت دارند. (2)

بدیهی است این عمران و توسعه و گسترش جمعیت، مدیون و مرهون اقدامات مفید فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مؤیدالدین قمی است. شمس الدین ابوالعباس احمد بن ابراهیم بن ابی ابکر بن خلکان متوفی در 683ق. که مذهب شافعی داشته و در نواحی شمالی عراق نشو و نما نموده و خود شخصاً از این حرم بازدید به عمل آورده است، در وصف مشهد کاظمین می نویسد:

قبر امام کاظم علیه السلام در آن جا مشهور و زیارتگاه است و حرمی باشکوه و بزرگ دارد، که دارای چراغ هایی از طلا و نقره و انواع اسباب و فرش های نفیس و کمیاب است. (3)

نورالدین علی بن موسی بن سعید مغربی که در 654ق. همراه کمال الدین عمر بن العدیم حلبی وارد کاظمین شده است، می نویسد:

وقتی به درب حرم رسیدیم، با زایرینی که از اولاد امام کاظم علیه السلام بودند، برخوردیم، آن ها ما را امر کردند که کفش هایمان را از پا در بیاوریم، داخل حرم که شدیم، با چناه انبوه جمعیت، ظروف طلا و نقره، پرده ها و شمع ها و بوی عطر

ص:304

مواجه شدیم، که چشمانمان تا آن روز ندیده بود. وارد روضه ای که مرقد امام هفتم شیعیان قرار گرفته بود شدیم، قبر دیگری دیدیم که گفتند مزار محمد بن علی بن موسی بن جعفر علیه السلام (امام محمدتقی علیه السلام) است، اشیا و ادوات دیگری در حرم مذکور دیدیم که ذکر آن ها به طول انجامیده و موجب خستگی می شود. (1)

مؤیدالدین قمی در اقدامات بعدی، رواق و تالار را از نو بازسازی و آن ها را به بهترین شکل تزیین کرد. وی صحن را گسترش داد، بر تعداد حجره ها افزود، گلدسته های حرم را با جلوه های هنری آراست و از آن جا که لازم بود، این مکان مقدس و مجاورین آن از دست یاغیان، افراد شرور و غارتگر مصون باشند و از طغیان های رودخانه دجله جلوگیری شود، به استحکامات دفاعی این دیار افزود و میزان امنیت و رفاه اهالی و زائران را ارتقا داد. دارالایتامی در جوار صحن شریف احداث کرد، که در آن یتیمان علوی و شیعیان نگه داری می شدند. خانه هایی ساختند که در این منازل به خصوص در ایام ماه رمضان سفره های افطاری متعددی گسترانیده می شد.

در حجره های صحن شریف، کانونی برای تدریس علوم و معارف قرآن و عترت بنیان نهاد و علما در جوار این مکان، بحث های عملی مفیدی را پی می گرفتند، و برای تدوین و ترویج فرهنگ تشیع تلاش می کردند. آنان منابع مهمی از آثار علمای شیعه و دیگر مشاهیر را در معارف گوناگون در قالب کتابخانه ای فراهم آوردند. با گسترش این خدمات متعدد رفاهی، فرهنگی و اجتماعی، مؤیدالدین قمی تولیت امور مزبور و نظارت بر بناها و منضمات حرم مقدس را به ابوطالب محمدعلی علقمی قمی قرار داد؛ همان شخصیتی که در واپسین ایام دولت عباسی به وزارت رسید. (2)

مورخ و متحکم مشهور ابن ابی الحدید که معتزلی مذهب بود به سفارش تولیت کتابخانه، نهج البلاغه را برای خزانه کتب مدرسۀ مجاور حرم کاظمین شرح کرد؛ چنان که خود در مقدمه این اثر گران سنگ به چنین موضوعی اشاره کرده است. (3)

ص:305

مؤید الدوله قمی برای این که اقدامات عمرانی مذکور استمرار یابد و تعمیر و بازسازی حرم کاظمین با مشکلاتی مواجه نشود، املاک فراوانی را وقف آن کرد. هندوشاه نخجوانی از مورخان اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ق. که به این موقوفات اشاره کرده، می افزاید: «اکنون (که سال 714ق. است) این خیرات و مبرات برقرار است.» (1)

در سال 614ق. در بغداد، دجله طغیان کرد و به دلیل سیلاب های شدید و مخربی که به وجود آمد، به حرم کاظمین خساراتی وارد شد. مؤید الدوله قبل از بازسازی حرم به بیرون شهر رفت تا بتواند بعد از بررسی های لازم، از طریق بستن سدّ، جلوی هجوم آب را هنگام طغیان های فصلی بگیرد؛ اما گاهی، چنان سیلاب مهیب بود که با وجود اقدامات بازدارنده وی، این موانع استحکامی و سدها از بین رفت، و حتی دو بخش شرقی و غربی بغداد به زیر آب رفت. مؤید الدوله بعد از آرام گردیدن جریان آب، دوباره اقدامات عمرانی را آغاز کرد و فعالیت های خود را دربارۀ رسیدگی به فقرا و ایتام پی گرفت. (2)

ماجرایی به این فعالیت های خیرخواهانه و امدادگری های او اشاره دارد.

بدرالدین ایاز، خدمه مؤیدالدین قمی می گوید:

شبی از شب ها مؤیدالدین، شیرینی نبات طلب کرد. بلافاصله ظروف متعددی حاوی نبات های مرغوب فراهم گردید و برای ایشان حاضر نمودیم. مؤیدالدین قمی به من گفت: «ای ایاز آیا می توانی حلاوت این نبات را تا روز قیامت برای من ذخیره کنی؟» گفتم: «سرورم تحقق آن چگونه امکان دارد؟» گفت: «اکنون به حرم کاظمین می روی و این بشقاب حاوی شیرینی را نزد یتیمان علوی می گذاری. در این صورت برای من تا زمان سرای جاوید پس انداز می گردد.» ایاز می گوید: «گفتم: چشم، اطاعت می کنم.» نیمه های شب بود به سوی حرم رفتم، درب های بارگاه کاظمین گشوه بود، کودکان یتیم را از خواب بیدار کردم و ظروف نبات را پیش آنان نهادم و برگشتم. (3)

ص:306

ناگفته نماند، مؤیدالدین قمی، ضمن این که مدام به زیارت این حرم مقدس می رفت، اوضاع و امکانات این بارگاه را بررسی می کرد و براساس این ارزیابی ها و گزارش هایی که تولیت آستانه و خدمه ارائه می دادند، تصمیم گیری می کرد. (1)

ناصر عباسی در آخرین شب رمضان المبارک 626ق. درگذشت و فرزندش الظاهر بامرالله به خلافت رسید. دوران حکومتش کوتاه بود و دولت مستعجلی داشت. در زمان فرمانروایی وی حرم کاظمین دچار آتش سوزی شد. گنبد در این حریق، خسارات فراوانی دید که با پی گیری مؤید الدوله قمی، دستگاه دولت عباسی مصمم شد، دلایل این ضایعه را بررسی کند؛ ولی سرانجام مشخص نشد چگونه آتش به حرم سرایت کرده است؛ اما مؤیدالدین قمی اقداماتی را برای رفع این عارضه انجام داد و در بازسازی و ترمیم نقاط آسیب دیده کوشید؛ ولی قبل از این که عملیات عمرانی خاتمه یابد، ظاهر عباسی مرد و مؤیدالدین قمی در زمان مستنصر عباسی کار نیمه تمام مزبور را به انجام رسانید. (2)

از سال 623ق. که مستنصر عباسی روی کار آمد، مؤیدالدین قمی زمینه هایی را فراهم ساخت تا طرح توسعه حرم کاظمین و آراستن بناهای ضمیمه، همچنان تداوم یابد و در عملیات بازسازی، گسترش و آرایش حرم، وقفه ای به وجود نیاید و این گونه هم شد؛ زیرا گلدسته های حرم به لحاظ جلوه های هنری و آرایش ها و تزئینات کامل شد، تالار حرم گسترش یافت، مساحت حرم زیادتر شد و این طرح ها با نظارت سید احمد جمال الدین که مورد اعتماد این وزیر بود، در سال624ق. خاتمه یافت. در همین سال، دو صندوق بزرگ تر از چوب خوب با جلوه های ذوقی، هنری و جذاب بر روی مرقد امام هفتم و نهم قرار داده شد. (3)

از جانب دولت عباسی برگزاری مراسم سوگواری های محرّم در تمام شهرهای عراق عرب ممنوع شد و این وضع علویان و ارادتمندان به خامس آل عبا را آزار می داد. مؤیدالدین قمی که آزردگی شیعیان را از این ماجرا به خوبی درک می کرد و خود با آنان

ص:307

همدرد بود، با تلاش های گسترده برنامه های عزاداری برای حماسه آفرینان عاشورا را در کاظمین طبق شیوه ای که در زمان آل بویه متداول و مرسوم شده بود، برقرار کرد. خلیفه عباسی هم متقاعد شد که این رسم شیعیان به طور کامل تعطیل نشود. همین مسأله باعث شد شیعیان و علاقه مندان به خاندان طهارت علیهم السلام از نقاط دیگر به کاظمین بیایند و در این دیار مقدس سکونت بگزینند. روند این مهاجرت ها باعث گسترش سکنه و افزایش مجاورین حرم کاظمین شد که خود در آبادانی و افزایش امکانات رفاهی این شهر زیارتی مؤثر بود. (1)